شیشه: ښاغلی ډاکټر، تاسو یو له هغو کسانو څخه یاست چې مدني مبارزه او د عدم تشدد تیوري مو په روښانه توګه طرح کړه. په حقیقت کې ستاسو نظر که له فکري اړخه وي یا د افغانستان له قضایاوو سره د برخورد له نقطه نظره، له همدې تیورۍ څخه الهام اخلي. فکر کوئ چې دغه تیوري د افغاني ټولنې په دې ځانګړي بستر کې په واقعي بڼه څومره ریښتونې ده او خپل ځای لري؟ که تاسو غوښتي وي چې دغه دیدګاه مو یو له هغو دیدګاوو وګڼئ چې د افغانستان د خلکو بیړني دردونه او رنځونه به پرې پټۍ شي لکه خلک له بیوزلۍ وژغوري، له خلکو څخه زور او ویره ایسته کړي، دا نظام چې د ولس ډيرې وړې خوښۍ یې هم له دوی اخیستې، او د خلکو ګردو یې ایسته کړئ، ترهرڅه وړاندې دیته اړتیا لرئ چې دا د زور او استبداد واکمني چې د ټولنې په د ننه کې شته ده، له منځه یوسئ. فکر کوي چې د افغاني ټولنې په چوکاټ کې ستاسو د نه تاوتریخوالي دا تیوري په کومو ځایونو او برخو کې خپل انضمامي مصداقونه پیدا کولی شئ؟ مثلا موږ باید څه وکړو؟ له کومه ځایه یې راپيل کړو چې هم په خلکو کې هیله راوټوکوي چې تاسو به بالاخره خوځوښت پيلوئ او موږ د تاوتریخوالي په دې همیشني ځنځیر کې له لویدو بچ کړي او هم موږ د طالب د حکومت له شره چې په ټولنه کې یې مطلقه شر رامنځته کړی دی، مصوون وساتي؟ ستاسو لیدلوری به په ځانګړې توګه څه وي؟ فکر کوئ چې د نه تاوتریخوالي تیوري په افغاني ټولنه کې له کومه ځایه خپله لاره وباسي؟ له کومه ځایه یې باید پيل کړو؟
احمدي: ښه دلته زه باید یوه بله بسم الله هم ووایم، بسم الله الرحمن الرحیم. ستاسو لپاره باید عرض کړم چې د نه تاوتریخوالي مبارزه، له معنویت څخه ریښه اخلي. ترهغه چې د ټولنې په روان کې معنویت غځونې ونه کړي، د عدم تشدد مبارزه هم پایله نه لري. موږ خپل معنویت له بسم الله الرحمن الرحیم څخه اخلو. په دې باور لرم او په دې عقیده هم. دا لومړی ټکی دی چې غوښتل مې تاسو ته یې ووایم. د عدم خشونت مبارزه د سولې، د انسان د طبیعت او د نړۍ د واقعیت په یوه فلسفي نظریه باندې ولاړه ده او له هغو څخه الهام اخلي او په حقیقت کې په یوه نظره باندې بدله شوې ده. ددغې مبارزې بنسټ، تر ډیره پورې په یوه فلسفي نظریه ولاړ دی. تر هغه چې انسان په خپله دغه نظریه پیاوړې نه کړي، د نه تاوتریخوالي په نظریه باندې باور پیدا کول ډير ګران کار دی. له همدې کبله ده چې د نه تاوتریخوالي او سولې د برخې نظریه ورکوونکې پوهان وايي چې د نړۍ د هیوادونو سیاستوال له دې ډلې په لیبرال- ولسواکۍ باندې ولاړ هیوادونه، د هغوی په نظریاتو باندې ډير باور نه لري ځکه دوی د مسلط فکري ریښو تابع دي.
اوسنۍ نړۍ د جګړې په تیورۍ اداره کیږي. تاسو د اوکراین جګړه وګورئ، د جګړې په تیورۍ ده چې یو بل سره نسبتونه ټاکي او وايي فلانی جګړه کوي نو زه باید وار ترې مخته کړم. فلانی هیواد داسې نیت لري؛ موږ باید داسې وکړو. یعنې نړۍ د تاوتریخوالي او جګړې په تیورۍ راڅرخي، نه د سولې په تیورۍ. سوله په څنډه کې ده. د سولې تیوري په څنډه کې ده. په متن کې نه ده. دا یوه خبره.
هغه کسان چې د نه تاوتریخوالي او سولې له نظريې څخه ملاتړ کوي، په دې اند دي چې که موږ دغه نظریې ته پاملرنه وکړ او هغه د خپلو ملي، سیمهییزو، نړیوالو او بین المللي سیاستونو لپاره بنسټ کیږدو، نو جګړې ته نوره اړتیا نشته. ولسونه کولی شي له جګړې پرته له ځانه دفاع وکړي. ښايي په نړۍ کې یو سرزوری هیواد پیدا شي. د پوتین په څیر یو څوک پیدا شي چې هغه ته تر واک او واکمنۍ بل هیڅ ارزښت مهم نه وي. یا ښايي د هیټلر په څیر یو څوک پیدا شي، خو د پوټین او هیټلر حللاره د جګړې حللاره نه ده، په له تاوتریخوالي پرته ټولنیز مقاومت سره کولی شې په ښه توګه له ځانه دفاع وکړئ. د ساري په توګه، په دوهمه نړیواله جګړه کې، دا چې هند د انګلستان تر واکمنۍ لاندې وو، ویل کیدل چې جاپان برید کوي او هند نیسي. ګاندي هم ویلی وو چې که هند خپلواک وای، زه اصلا له جاپان سره نه جنګیدم. جاپان راتللو او ټول هند یې نیوه. وروسته مې د مدني نافرمانۍ او نه همکارۍ له لارې جاپان په دوه ورځو کې په هند کې محوه کاوه. په نافرمانۍ او نه همکارۍ باندې. په حقیقت کې د مدني او له تاوتریخوالي څخه د پاکې مبارزې نچوړ په همدې دوه کلمو مدني نافرمانۍ کې بیانیږي. دا نظریه پر دې بنسټ ولاړه ده چې سیاسي واک د خلکو د اطاعت او مرستې په پایله کې رامنځته کیږي، که څه هم دغه همکاري د زور له لارې وي. له زور څخه راولاړه شوې همکاري او اطاعت، سیاسي قدرت رامنځته کوي. سره له دې چې ولس په ذهن او روان کې دا واک نه مني، خو هغه اطاعت او همکاري چې خلک یې په زور منلو ته اړویستل کیږي، په فزیکي بڼه د سیاسي واک واقعیت رامنځته کوي. له همدې کبله، په ټولو هغو لارو چارو او تکتیکونو کې چې له تاوتریخوالي پرته مدني مبارزه د هغو په لټه کې ده، هڅه داده چې عمومي اطاعت او همکاري له منځه ولاړه شي. کله چې عمومي اطاعت او مرسته له منځه ولاړه او شتون ونه لري، نو بیا حکومت هم نشته دی. اصلا نور سیاسي واک نشته او له منځه ځي. بنسټیز ټکی همدغه دی.
په دې برخه کې ډیرې څیړنې شوې دي او د نه تاوتریخوالي د مبارزې تکتیکونه پکې څیړل شوي دي. یو شمیر څیړونکي وايي چې دغه تکتیکونه دوه سوو ته رسیږي. دا په خپله یوه پوهه او جدي څیړنې ته اړتیا لري. دا تکتیکونه باید وڅیړل شي او مطالعه شي. ښايي له یوې ټولنې تر بلې پورې د نه تاوتریخوالي د مبارزې تکتیکونه توپير ولري. په یوه ټولنه کې یو شمیر تکتیکونه ځواب ورکوي او په بله ټولنه کې نور تکتیکونه. موږ له دې ټولو تکتیکونو څخه په دوه څیزونو پوهیږو: یو لاریونونه او بل اعتصاب. او بس. طالبانو هم په تیرو شلو کلونو کې مبارزه وکړه، د دوی مبارزه مطلق نظامي نه وه. د دوی ډيره برخه مبارزه په نافرمانۍ او نه همکارۍ باندې بنا وه، کوم لوی سړک به چې په کومه سیمه کې جوړیده، دا سړک جوړول د طالبانو له نظره یو سیکولره چاره وه او د دوی له انده، د سیکولرزیم پراختیا بلل کیده او له همدې کبله یې هڅه کوله چې د سړک جوړولو مخه ونیسي. ددغه سړک د جوړولو چارې یې درولې. هڅه یې کوله چې له دغه سړک څخه کار وانخیستل شي. د ساري په توګه کیسه کوي چې په لاره کې د طالبانو یو پلوی له تراکتور سره روان وو، چې سړک ته ورسید. ويې کتل چې سړک پوخ دی. له دې کبله چې په سړک باندې تلل له دولت سره یو ډول مرسته بلل کیده او د دولت یو ډول تایید بلل کیده، د سړک په سر یې خاورې واچولې وروسته یې خپل تراکتور ورباندې تیر کړ، یعنې د خاورې په سر تیر شو نه په پاخه سړک. موږ وویل چې طالبان د پراختیا مخالف دي. امکان لري چې طالبان دې د پراختیا مخالف هم وي، خو هغه مهال چې د طالبانو په فکر کې څه وو، دا وو چې نه یې غوښتل دولت ته مشروعیت ورکړي. نه یې غوښتل مرسته ورسره وشي. پام وکړی چې دا تکتیکونه په ټولنه کې اغیزمن او موثره دي.
د نه تاوتریخوالي په مبارزه کې یوه بل مهم ټکی دادی چې په دغه لاره چاره کې هیڅ کله هم باید کرکه راپيدا نه کړو او د هیچا د حذفولو نیت به هم نه لرو، د طالبانو په شمول. په دغه لاره چاره کې څوک سپکوو نه، توهین هم نه ورته کوو، بدانسان یې هم نه معرفي کوو. دا لاره د یو نوي اجتماعي قرارداد لاره پرانیزي. کله چې ستاسو مخالف ونه توانید چې په زور پر تاسو باندې خپله خبره ومني، په ډیر درناوي راځي او ستاسو ترڅنګ دریږي. او یو له بل سره اجتماعي قرارداد لاسلیکوئ. له تاوتریخوالي څخه په پاکه مدني مبارزه کې باید تل دغه چاره ترسره کړئ. د تکتیکونو له پلوه دا خبره ډیره مهمه ده چې کرکه باید تولید نه کړو او د چا د حذف نیت هم ونه لرو. په دغه ډول مبارزه کې، تاسو باید ټولو ته درناوی ولرئ، د هرچا درنښت باید وساتئ او هیچا ته بېحرمتي ونه کړئ. دا ددې ډول مبارزې یو له ارزښتمنو ادابو څخه دی، ځکه د سازش او ددې لاره تړل کیږي چې بیا دې اجتماعي قرارداد وتړل شي. او ستاسو مقابل لوری ځان حذف شوی نه ګڼي. هیڅکله داسې نه احساسوی چې زه حذف شوی یم او سرکوبه کیږم یا څنډې ته کیږم. دا حس په هغه کې نه رامنځته کیږي. که په هغه کې دا رنګه حس رامنځته شو، ویره رامنځته کیږي او د ویرې د حس په رامنځته کیدو سره، هغه تر وروستي بریده له تاسو سره دریږي او مقاومت کوي. په دې برخه کې له مشهور انګلیسي تاریخلیکونکي ټوینبي څخه نقل شوی ویلي یې دي، ګاندي دوه کاره ترسره کړل چې بریالی شو: لومړی، په هند باندې یې د انګلسانو حکومت منع کړ، یعنې کله چې تاسو له نافرمانۍ او نه همکارۍ سره مخ شوئ، څه ډول حکومت به وکړئ؟ په دغسې وضعیت کې بیا حکومت کول شوني نه دي. دوهم، له هند څخه یې د انګلستان د محترمانه وتلو لاره برابره کړه، یعنې پرته له دې چې انګلستان د شرم او ماتې احساس وکړي، ویې کولی شوای چې له هنده ووزي. د ګاندي دغه دوه چارې د هند او هغه غورځنګ د بریا لامل شو چې ده یې مشري کوله. وروسته ګورو کله چې انګلستان له هند څخه ووت، دوی د یو بل متحد او همکارو ملتونو په توګه له یو بل سره چلند پیل کړ او دا کار هنر غواړي.
شیشه: ستاسو دا ټکی سم دی. تاسو د یوې مبارزاتي چارې لپاره د یو غورځنګ سلبي اړخ ته پاملرنه کوئ: د تاوتریخوالي نشتون، او دا به نه وي او دا یا دا چې موږ باید دا چارې ترسره نه کړو، کرکه تولید نه کړو، دا ډیر ښه دي. خو د مبارزې په ایجابي برخه کې څه ترسره کړو؟ مثلا څه کار باید ترسره کړو؟
احمدي: ایجابي اړخ یې هم روښانه دی. یعنې کوم تکتیکونه چې تاسو یې کاروئ، دوه پایلې لري: لومړی، همکاري له منځه وړي او دوهم، اطاعت له منځه وړي. کله چې اطاعت او همکاري له منځه ولاړل، رامنځته شوی سیاسي واک له منځه ځي او د پراخه او پرانیستي اجتماعي قرارداد لپاره لار پرانیستل کیږي.
شیشه: تاسو د نه تاوتریخوالي د مبارزې د بریا په برخه کې د هندوستان د تجربې یو محور ګاندي لرئ. ګاندي د کانګریس ګوند او هند د خلکو لپاره یو معنوي محوریت ګرځي، او په همدغه معنوي محوریت باندې اجتماعي انسجام رامنځته کوي. ټولنه هم په منسجمه بڼه دغه لوري ته تمایل مومي او هغه پلی کوي. که تاسو وغواړي چې د نه تاوتریخوالي مبارزې الګو په افغانستان کې رامنځته کړئ، ښه به دا وي چې ووایئ له کومه ځایه یې باید پيل کړو څو د افغانستان کوڅو، سړکونو، کلیو او کورونو ته دغه مبارزه لاره وکړي؟ له دې پوښتنې مې تر ډیره د ایجابي مبارزې اړخ هدف دی؟
احمدي: باید یادونه وکړم چې له تاوتریخوالي څخه د پاکې مدني مبارزې تکتیکونه او لارې چارې باید زدهکړل شي. یعنې ترهرڅه وړاندې، باید ځانګړي کسان په محدودو ساحو کې او په ډیر تمرکز سره وروزل شي. دا لومړی ټکی دی. دوهم ټکی دادی چې له تاوتریخوالي څخه د پاک مدني مقاومت ابزار او لارې چارې ډیرې دي او باید ټاکلي او ځانګړي مصداقونه ورته ونه ټاکو. همدا اوس د افغانستان د خلکو لپاره د نجونو د زدهکړو ساتنه په هرو شرایطو کې چې وي، ډیره مهمه ده. د نجونو د زدهکړو دوام له تاوتریخوالي څخه د پاکې مدني مبارزې یوه بیلګه ده.
بل ټکی دادی چې له تاوتریخوالي څخه پاکه مدني مبارزه باید تل بدیل ولري. یوازې تخریب کافي نه دی. کله چې تاسو خلکو ته وایئ چې دا وکړه او دا مه کوه څو مشروعیت درنکړل شي، او یا مثلا دا کار ترسره نه شي، په مقابل کې یې باید مثبته برنامه ولرئ. داسې برنامه باید ولرئ چې د ولس توانمندي یې پایله وي، د خلکو اقتصادي وضعیت ښه کړي، د خلکو د زدهکړو پروسه غښتلې کړې، د خلکو ورځنۍ ژوند ورسره غوره او ښه شي. په دې برخو کې باید روښانه برنامې ولرې. نړیوالې سرچینې شته دي چې کولی شي په دې برخه کې د مثبتو برنامو په توګه کار ورڅخه واخیستل شي. یعنې د افغانستان مدني ټولنه باید له دې سرچینو څخه د استفادې بستر وي.
په لنډیز سره باید ووایم چې مثبتې برنامې خورا مهمې دي. په ګڼو برخو کې باید مثبتې برنامې موجودې وي: د روغتیا برخه کې، د ښوونې او روزنې پرخه کې، د اقتصاد برخه کې، باید داسې برنامې تر لاس لاندې ونیول شي چې ولس توامند شي پکې. کله چې تاسو غواړئ رسمي دستګاه فلج کړئ، تاسو خپله باید برنامه ولرئ. البته دا هغه تکتیکونه دي چې د جدي او محدودو بحثونو غوښتنه کوي. په یوه عام بحث کې نه کیږي چې په دې اړه ډیرې خبرې وکړو. ډیر شمیر تکتیکونه شته دي. ولس عملا له یو شمیر دې تکتیکونو څخه کار اخلي. د افغانستان د ډیری شمیر ښارونو خلکو، طالبانو ته فرهنګي مشروعیت نه دی ورکړی. ډیری شمیر خلکو د خپل خصوصي ژوند حوزه پراخه کړې او ساتنه ترې کوي او خپل شخصي او خصوصي ژوند ته یې د طالبانو افکار او غوښتنې نه دي پریښودلي. دا په خپله یو ډول مقاومت دی. که په دغو بیلګو باندې ډير کار وشي، پراخه کیږي او ټول خلک ترې کار اخلي. موږ د مقاومت نښې نښانې ګورو. همدا اوس هم د افغانستان په ټولنه کې د عمدي یا غیرعمدي مقاومت نښې وینو. په یو شمیر مواردو کې دا لارې چارې بریالۍ هم وې. داسې نه ده چې بریالۍ نه وې. د ساري په توګه له خواله رسنیو څخه ګټه اوچتولو په ډیری مواردو کې طالبان غبرګون ته اړویستي دي. مثلا دوی له خپلو ځینو مواضعو څخه انکار کړی دی او ویلی یې دي چې دا خبره دوی نه ده کړې. ډیره ځله دا کار شوی دی چې د طالبانو یو مقام دې یوه خبره کړې وي او په اجتماعي رسنیو کې د خلکو له غبرګون وروسته یې ویاند راغلی دی ویلی يې دی چې دا خبره موږ نه ده کړې. یا یې ویلي دي چې فلانی خبره یوازې د توصیې په حد کې ده. دا ټول خپله اغیزه لري. داسې نه ده چې افغانستان داسې ځای دی چې هلته دې دا شیان هیڅ اغیز ونه لري. که یوه څیړنه ترسره شي، له تیر کال تر اوسه، ټولې هغه مدني مبارزې چې په افغانستان کې ترسره شوې دي، لړلیک یې چمتو او اغیزمنتوب یې وارزول شي، ښایي له ډیرو جګړو یې اغیزه په مراتبو زیات وي.
شیشه: ښاغلی ډاکټر، غواړم په افغانستان کې په غالب لید باندې یو ډیر مشخصه تیښته ولرم: نظامي لاره چاره. داسې ښکاري چې له دغې لارې چارې څخه د طالبانو د زیات شمیر تاوتریخوالي ترسره کولو له کبله، یو شمیر افرادو او ډلو ته دغه انتخاب بیا خپل باور غښتلی کړی دی. ستاسو له انده، اوسمهال د افغانستان د خلکو لپاره نظامي حل لاره په مشهوده او ملموسه توګه څومره بیه لري چې د جبران وړ نه وي او زموږ د موخو او غوښتنو لرلید ته به څه زیان واړوي او دغه لرلید به څنګه شنډ کړي؟ د مثال په توګه که نظامي حل لاره انتخاب کړل شي او موږ داسې انګیرو چې له پنځه کلنې جګړې وروسته دغه موخې ته رسیدی شو، خو بیا یې هم پایله شنډه ده او موږ به په یوه بله حلقه کې د تاوتریخوالي ننداره تجربه کړو. هغه مدني مبارزه او د تاوتریخوالي نه ترسره کولو حل لاره چې تاسو ورباندې ټینګار کوئ، هغه هم تر هغو غوټو پورې تړلې دي چې یو نوی اجتماعي قرارداد شونی کوي. تاسو د اوسمهال لپاره د نظامي حل لارې قیمت او بیه څنګه څیړئ او تحلیلوئ؟
احمدي: وګورئ، فکر کوم په کومو حالاتو کې چې انسان تر فشار لاندې راځي، بېواکه کیږي او تر ټولو اسانه بدیل، نظامي بدیل یا د زور او فزیکي لاروچارو استفاده کول دي. موږ فکر کوو چې نظامي بدیل ډير سخت دی او میړانه غواړي. داسې نه ده. په حقیقت کې نظامي بدیل، له تاوتریخوالي پرته د مدني مبارزې په پرتله، ډیره کمه میړانه غواړي. له تاوتریخوالي پاک د مدني مبارزې د بدیل په انتخابولو سره، تاسو باید ډیر زړور وئ. په لوړه کچه باید د فداکارۍ نیت او اراده ولرئ، خو نظامي مبارزه بیا اسانه ده او په دې کچه زړورتیا درڅخه نه غواړي. تاسو یو ټوپک رااخلئ او د یوه سنګر په څنډه کې کمین نیسئ، پایله یې هم پنځوس پنځوس ده: یا به وژل کیږئ یا به مو وژني. وروسته واک او شتمني ترلاسه کوئ، مثلا د یوې میرمنې په ځای درې ودونه کوئ. دا مې د هغه اجتماعي بستر له مخې چې په افغانستانن کې دود دی، وویل. دا لومړی ټکی دی.
دوهم ټکی، لکه څنګه مې چې وړاندې وویل چې که د افغانستان خلک تاوتریخوالي ته مخ کړي، د تاوتریخوالي د پراخوالي امکان ډیر زیات دی، چې طالبان به یې هم بیا د کنټرول توان نه لري. دا هم باید په یاد ولرو چې طالبان د هغه تاوتریخوالي په کنټرول باندې چې بیاځلي عام شي، توانمند نه دي. البته چې طالبان به خپل مخالفان سخت وځپي او سرکوبه به یې کړي، او د سرکوبولو لپآره توجیه هم لري، خو د طالبانو سرکوبول او ځپل به پایله ورنه کړي. دا سرکوب به محدود وي، ځکه د سرکوبولو او ځپلو هغه وسیلې چې د طالبانو په واک کې دي خورا کمزورې دي؛ یعنې له مالي اړخه د یوه مجهز پوځ د تامین توان او ځواک نه لري. نو افغانستان، بیا هم د پاشلو لوري ته ځي. که هیواد د پاشلو په لور ولاړ، تر یوه چتر لاندې د افغانستان بیا منسجم کول، داسې چې د ټولو سیاسي حقوق دې پکې تامین شوي وي، ډیر سخت کار دی، زما اخیستنه خو همدا ده.
هغه څیړنې چې ترسره شوې دي، په جګړه کې د بریا شونتیا د نه تاوتریخوالي په مدني مبارزه کې ډیره کمه ده. ددغو څیړنو پایلې ښيي چې له ۱۹۹۹ تر ۲۰۰۶ کال پورې له تاوتریخوالي څخه پاک مقاومت اویا سلنه د بري پایله لرلرې ده او جګړې او تاوتریخوالي یوازې ۱۳ په سلو کې، او له ۱۹۹۰ کاله تر ۱۹۹۹ پورې له تاوتریخوالي څخه پاک مقاومت پنځوس په سلو کې بریالی، او له تاوتریخوالي ډک مقاومت ۲۵ سلنه، له ۱۹۸۰ تر ۱۹۸۹ کال پورې له تاوتریخوالي څخه پاکه مدني مبارزه ۵۳ سلنه او جګړه او تاوتریخوالی ۳۸ سلنه، له ۱۹۷۰ تر ۱۹۷۹ پورې له تاوتریخوالي څخه پاک مقاومت ۶۸ سلنه او جګړه او تاوتریخوالي ۳۸ سلنه، له ۱۹۶۰ تر ۱۹۶۹ کال پورې له تاوتریخوالي پاک مقاومت ۴۲ سلنه او تاوتریخوالي ۲۲ سلنه، له ۱۹۵۰ کاله تر ۱۹۵۹ کال پورې له تاوتریخوالي پاک مقاومت ۳۳ سلنه او جګړې او تاوتریخوالي ۲۲ سلنه او له ۱۹۵۰ تر ۱۹۵۹ کال پورې له تاوتریخوالي او جګړې پاک مقاومت ۳۳ سلنه او جګړې او تاوتریخوالي ۳۵ سلنه او له ۱۹۴۰ تر ۱۹۴۹ کاله له تاوتریخوالي پاک مقاومت ۴۰ سلنه او جګړه او تاوتریخوالی ۳۲ سلنه موفقیت او بریالیتوب درلوده.
دا څیړنه د میرمن اریکا چینوا د ماریا استفان په مرسته ترسره شوې ده، او د کولمبیا پوهنتون له لوري خپره شوې ده. د افغانستان د ځانګړې ټولنې په چوکاټ کې مې مخکې وویل چې طالبان د تاوتریخوالي په کنټرول باندې قادر نه دي. ښايي افغانستان د پاشلتیا لوري ته بوزي. دا پاشل کیدل بریالیتوب نه دی. پایله یې هم یو ولسواک، دیموکراتیک او د بشري حقوقو نظام نه دی. له دې کبله چې د جګړې په پایله کې په جوړ شوي نظام کې هغه کسان ښه واک ترلاسه کوي چې ښه جګړه یې کړې وي، نه عام او د افغانستان ټول ولس. یوه بله څیړنه ښیي چې د هغو جګړو له لارې چې موفقه شوې دي او ولسواکۍ / دیموکراسۍ ته رسیدلی، شل سلنه د بریا چانس لري، خو له تاوتریخوالي پاک مقاومت پایله کې تر اویا سلنه زیات چانس شته چې نسبي ثبات ته ورسیږي. دا یو معتبر پوهنتوني تحقیق دی. یعنې ساده کار نه دی، دا مواد کفایت کوي چې سړی باید د جګړې د انتخاب په اړه اندیښمن وي.
په دې اړه چې له تاوتریخوالي څخه د پاک مدني مقاومت او ولسواکۍ ته د رسیدو ترمنځ ځواکمنه اړیکه شته، یعنې له تاوتریخوالي پرته مدني مبارزه دیموکراسۍ ته د رسیدو لپاره یو ځواکمن لامل دی، د Jonathan Pinckney څیړنه زما د خبرو مرجع ده. په دغه څیړنه کې ښيي چې په تیرو اویا کلونو کې د ۷۸ موارده له تاوتریخوالي څخه د پاکه مبارزه چې د واک په بدلون سره منتج شوي دي، لږترلږه په ۶۰ مواردو یې په ازادو ټاکنو او د ولسواک نظام په رامنځته کیدو باندې منتج شوي دي. دغه شان په دغه تحقیق کې ښيي چې له ۱۹۴۵ کال وروسته، له تاوتریخوالي پرته مدني مبارزه اتیا سلنه د ولسواک قدرت د لیږد لامل شوې ده، و جګړه یوازې شل سلنه. د جاناتان هغه څیړنه چې په دې برخه کې یې خپره کړې ده، عنوان یې دی:
When civil resistance succeeds building democracy after nonviolent popular uprising
شیشه: د افغانستان په سیاست کې یو لوی لیدلوری، سیاست ته قومي لیدلوری دی. معمولا قومي لیدلوری دی چې سیاسي جبهې، سیاسي ډلې جوړونې او د سیاسي موقف نیونو بنسټ جوړوي. په هیواد کې، له دې کبله چې طالبان تر ټولو روښانه د قومي واک د انحصار بیلګه تمثیلیوي، په مقابل لوري کې یې هم په یوه بڼه قومي سیاست راپنځولی او موجه یې ګرځولی دی. تاسو فکر کوئ چې قومي سیاست د یو ډیر سنتي او زاړه بدیل په توګه چې د ټولنې په د ننه کې یې ټولنه تر ډیره په ګیتو باندې بدله کړې ده او تر مدنیت مخکې پير ته یې قطببندۍ ستنې کړې دي، په هغه ځانګړي موقعیت کې چې تاسو له تاوتریخوالي څخه د پاکې مدني مبارزه د یوې نوې تیورۍ په توګه د مبارزې لپاره مطرح کوئ، څنګه یې د تلفیق وړ ګڼئ؟ څنګه وړاندیز کولی شئ چې موږ له قومي سیاست نه هم عبور وکړو یا کیدلی شي چې د ټولنې په د ننه کې قومي واقعیتونو ته په کتو، په قومي او د سیاست په قطببندیو د مدني لیدلوري ریښې د ننه کړو او د قومي سیاست په ډګر کې ددغې تیورۍ د تحقق زمینه هم مساعده او چمتو کړو؟
احمدي: په دې برخه کې زه د یوې تاریخي تجربې یادونه کوم او بیا موضوع ته راګرځم. هغه تاریخي تجربه چې پښتانه یې له تاوتریخوالي پرته د مدني مبارزې په برخه کې لري، یوه بریالۍ تجربه ده. هغه تجربه چې خان عبدالغفار خان د هند شبه الجزیرې په تاریخ کې د ګاندي له تجربې وروسته تر ټولو بریالۍ تجربه ده. دا هغه تجربه ده، چې د سولې او تاوتریخوالي نه لرونکو څېړنو په برخه کې د پام وړ دي. په دې برخه او دغه راز د خان عبدالغفار خان په هکله زیات کتابونه لیکل شوي دي، چې په داسې یوه ټولنه کې چې قبیله یي تاوتریخوالی او د پښتونولۍ اړوند غیرت لومړۍ خبره کوي، له دې خلکو یې، ډېر صبرناک، حوصله مند او زغم لرونکي خلک جوړوي. داسې کسان ترې جوړوي، چې په خپله خوښه فعالیت کوي، د ژوند سمون اړوند پروګرامونه مخته وړي، د خدايي خدمتګار همغه سرتیري چې اتیا زره غړي یې درلودل، دوی به ټول کارونه په رضاکارانه توګه کول او ګټور رغوونکي کارونه به یې ترسره کول. د دوی ټولو غضب او تاوتریخوالی خان عبدالغفار خان کنترول کړی و. ویل کېږي، چې یوه ورځ یو پولیس پښتون ځوان داسې قمچینه وهلی و، چې له څټ څخه نیولې تر ملا پورې ټول ځان یې په بشپړه توګه زخمي شوی و او د قمچینې ځای یې په بدن باندې پاتې و، خو دې پښتون دا درد زغملی و او هیڅ یې هم نه و ویلي. بیا دا پښتون د خدایي خدمتګار یا خان عبدالغفار خان دفتر ته راځي او د خپلې ملا دا زخم ورښيي، چې د تاریخ په لړ کې تاسې لیدلي و، چې پښتون دې داسې قمچینې وخوري، بیا دې وزغمي او هېڅ دې هم و نه وایي؟ وګورئ، چې دا حکایت په اصل کې د پښتنو په ټولنه کې د یو لوی ظرفیت شتون ښيي.
ما تل ویلي، چې تاسې که څومره هم د تاوتریخوالي پلویان اوسئ، یا ستاسې په کړنو او افکارو کې منفي ځواک موجود وي که دا هرڅه سرچپه شي په همدې اندازه ځواکمنه مثبته انرژي او ځواک بیا ترې تولید کېږي. یعنې ټوله مېړانه، بېغوري، بې باکي او تاوتریخوالی چې په هغه اړخ کې موجود دي، تاسې هغه ټول برعکس کړئ، بیا ګورئ، چې څومره مثبته انرژي تولید کېږي، څومره د زغم وړ ځواک رامنځته، څومره د سرښیندنې او فداکارۍ ځواک رامنځته کوي. له همدې امله له تاوتریخوالي پرته مدني مبارزې په برخه کې دا ظرفیت موجود دی او دا تاریخي تجربه باید د جدي پاملرنې وړ وګرځي.
دویم مورد دا دی، چې موږ د قومیت په نامه یو څه لرو. افغانستان کې قومي تنوع موجوده ده او د قومیت په اساس د محرومیت احساس هم د خلکو په منځ کې موجود دی. په حقیقت کې داسې هم ویلای شو، چې د افغانستان شخړه د قومیت په اساس رامنځته شوې ده. دا هرڅه د هغه ملي ګرایانه سیاست له امله ده، چې هغه له استعمار وروسته ملي ګرایانه سیاست په نامه یادېږي. یعنې له استعمار وروسته یا زیاتره استعمار ځپلو هېوادونو کې د دولت او حکومت نظریه د یو قوم په محوریت او مشرۍ سره جوړه شوې ده. دا یوازې په افغانستان کې نه ده، بلکې په زیاتره فرهنګونو کې د قومیت په اساس خلک د تاریخ پاڼې ګرځيدلي او نور قومونه د کوچنیو قومونو په توګه په پام کې نیول شوي دي، چې ګواکي د دې قوم پیرویان او لارویان دي او د دې قوم په شاوخوا راټول وي او لازمه ده چې د دې ټاکل شوي قوم د واک په لمن او یوه برخه کې ژوند وکړي، پرېکړې ونیسي او بلاخره د یو شمېر چارو په برخه کې کوچنی رول او کمه ونډه ولري. له استعمار وروسته زیاتره هېوادونو کې د ناسیونالیزم اساس او بنسټ همدا شی موجوجود دی.
د آمریکايي – لبناني متفکر ښاغلي ادوارد آذر په وینا؛ دې ډول ملي ګرایۍ په لبنان او د افغانستان په شمول د منځنۍ آسیا په زیاتره هېوادونو کې د واک په سر شخړې کولو ټولنیز بنسټ رامنځته کړی دی. له همدې امله دا واقعیت باید ومنو. یعنې د سرلارو تر منځ د خبرو اترو په برخه کې دا واقعیت باید ومنو، چې ټول وګړي او قومونه د یو ډول برابرو حقونو غوښتونکي دي. په دې برخه کې د یوهان ګالتونګ نظریې ته اشاره کولای شو. هغه په دې باور دی، چې افغانستان له شپږو ملتونو څخه جوړ شوی او په مشترکه توګه یوه دولت کې راټول شوي، چې دا هرڅه غیر طبیعي دي او د شخړو سرچینه بلل کېږي، چې موږ ټول باید دا هرڅه ومنو. هغه په دې ټیګار کوي چې دا هرڅه باید ومنو. هغه په ځانګړې توګه د افغانستان په هکله وایي، چې په افغانستان کې دا شخړه اصلي یا ریښتینې ده او هیڅکله تخیلي یا ساختګي نه ده، چې موږ له خپله ځانه جوړه کړې وي. هغه زیاتوي چې افغانستان د سویس په څېر دی، له همدې امله په سویس کې کارول شوې حل لاره د افغانستان د اوږدې شخړې حل لاره ده، چې د افغانستان سرلاري او مخکښان باید دا تریخ واقعیت ومني او په سمه توګه پرې پوه شي.
خو پام مو وي، چې تاسې له قوم، توکم او مذهب څخه د ایدیولوژۍ په جوړولو سره ستونزه حلولای نه شئ. موږ له تاوتریخوالي پرته یوې مدني مبارزې لپاره یوې متحد کوونکې او یوځای کوونکې ایدئولوژۍ ته اړتیا لرو. دا ایدئولوژي د برابرۍ، آزادۍ او عدالت ایدئولوژي ده. په دې ایدئولوژۍ سره موږ هر ډول هویتي، قومي، ژبنۍ، فرهنګي ستونزې د دولت جوړونې د څرنګوالي اړوند ستونزې او داسې ټول موارد باید حل کړو. لکه دا نظریه چې افغانستان کولای شي فدرالي واوسي، د دې مورد په هکله باید بحث او ارزونه ترسره شي. د ګالتون په اند د افغانستان لپاره تر ټولو ښه حل لاره فدریشن ده. هغه وایي چې افغانستان د سویس په څېر ده، له سویس څخه هیڅ ډول توپیر نه لري او د سویس حل لاره د افغانستان حل لاره هم ده، چې ایدئولوژۍ دي او ایدئولوژۍ عدالت محوره دي.
موږ باید واقعیتونه ومنو، خپل سیاسي فرهنګ بدل کړو، خپل لیدلوري بدل کړو او هغه رسمي لیدلوری مو په احترامانه توګه پرېږدو، چې تر اوسه راسره دی، ترڅو د افغانستان ټول نخبه ګان په داسې یو نوي لیدلوري او نوې ایدئولوژۍ باندې هوکړه او توافق وکړي، چې یوځای کوونکې او متحدوونکې ده. دا لیدلوری حل لاره رامنځته کوي او شخړې له منځه وړي. موږ باید یوه مسالمت آمیزه، انسان پاله او هېواد پاله مدني حل لاره خپله کړو.
