شیشه: ښاغلی ډاکټر احمدي، خوښ یو چې په دې خپرونه کې له تاسو سره یو. نن د اګست ۱۵مه نیټه ده؛ هغه ورځ چې طالبان کابل ته را ننوتل. له دې مهاله تراوسه یو کال تیر شو. غواړم مخاطبانو ته خپل احساس ووایئ. تاسو په ذهن کې له دې ورځې کوم تصویر لرئ؟
احمدي: بسم الله الرحمن الرحیم.
ستاسو ددې خپرونې لیدونکو، کتونکو او اوریدونکو ته سلام او درناوی. زما احساس هماغه احساس دی چې تیر کال د کابل د سقوط په شپو و ورځو کې په مجازي فضا او خواله رسنیو کې په یوه ترانه سره بیانیده ویل یې: «شب های بېترانه، نمانه، نمانه» او ددې ترانې بله نعره داسې وه «بی مهری زمانه، نمانه، نمانه» دا سندره زما احساس ښه بیانولی شي.
زما دویم احساس ماته ده؛ دا پيښه په حقیقت کې یو درنه او تاریخي ماته وه، چې د افغانستان خلک او راتلونکی بشري ځواک چې په افغانستان کې د بنسټیز تحول غوښتونکي وو او دي، له دغې ماتې سره مخ شول.
شیشه: ښاغلی ډاکټر صیب، ستاسو له انده، د تیر یو کال په ترڅ کې، د طالبانو پر وړاندې چې کوم غبرګون موږ کتلی دی، څه ډول غبرګون دی؟ موخه مې هغه عکس العملونه دي چې په عمومي توګه مو په ټولنه کې درلودل، دغه شان هغه غبرګونونه چې د ټولنې له ځانګړي فرهنګي او مدني پاړکي څخه مو درلودل، هغه غبرګونونه چې په نړیواله کچه مو درلودل؟ دا عکس العملونه تاسو څنګه ارزوئ؟
احمدي: په داخلي کچه غبرګونونه هغه که د افغانستان د سیاسي ډلو او قومونو یا نخبه قشر له لوري او یا خپله د طالبانو له لوري وو، تر هغې کچې چې ویره یې موجوده وه، په هغه کچه سخت او شدید نه وو. یعنې د دواړو لوریو له خوا د مخاصمې او تخاصم شدت، په هغه بڼه چې ویره یې موجوده وه، نه وو. له دې اړخه موږ د مثبت بدلون شاهدان وو. دا لومړۍ خبره ده، چې غوښتل مې تاسو سره یې شریکه کړم.
دویم ټکی چې باید پام ورته وکړو دادی چې د افغانستان سیاسي قشر او د قومونو سیاسي جریانونه، په کلي توګه اوس هم په جمهوري یا ولسواکه فضا کې ژوند کوو. په دې مانا، لاتراوسه هم د ماتې له شاک څخه نه یو راوتلي او داسې انګیرو چې تراوسه په ولسواکه فضا او د ولسواکو سیالیو په پير کې ژوند کوو. له همدې کبله، ډیری هغه نقدونه چې دغه سیاسي قشر یې کوي، د تیر مهال په نقد کې دي. لکه یو سیال یو بل نقد کوو، تیر مهال نقد کوو. تیر مهال هم په دې موخه نه نقد کوو چې د ماتې اصلي لامل په ګوته کړو، بلکې په دې موخه چې له یو بل څخه مو بد راځي. تر ډیره پورې یو بل ته په پیغراندیو او پيغورونو باندې بوخت یو، پرته له دې چې د قضیې ژورو ته پام وکړو چې د ماتې اصلي لامل څه و او په دې تیرو شلو کلونو کې څه پیښ شول چې بالاخره موږ ونشو کولی له یو تاریخي موقع څخه په سمه ګټه واخلو.
دریم ټکی دادی چې د همدې فضا تر اغیز لاندې، لا تراوسه د افغانستان سیاسي او مدني بشري ځواک، نه دی توانیدلی چې خپل ځان راپیدا کړي. یعنې دوی نه دي توانیدلي چې له وضعیت څخه یو روښانه درک ترلاسه کړي او تراوسه د یو سم مبارزاتي موقف د نیولو جوګه نه دي شوي. لا تراوسه موږ نه پوهیږو چې څه وکړو؟ زموږ څه له لاسه کیږي؟ تراوسه نه یو توانیدلي چې دغه پوښتنې ځواب کړو او تر ډيره ویلی شو چې حتی ددې مسایلو په اړه مو لا فکر نه دی کړی. لا تراوسه زموږ ډيری دا فکر کوو چې د بدلون بنسټیزه لاره په بهر کې ده، یعنې که بهرني یا د سیمې هیوادونه تصمیم ونیسي کولی شي چې د افغانستان برخلیک بدل کړي. له بده مرغه دا فکر تراوسه شته دی.
تراوسه موږ دغه مشترک فکر ته نه یو رسیدلي چې د بدلون اساسي مټه د خلکو په تصمیم او نظرونو کې پرته ده. په تیرو شلو کلونو کې زموږ د ماتې اساسي ټکی هم همدغه و چې موږ خپله تصمیم نه نیولو. فکر مو کاوه چې نورو راته تصمیم نیولی دی او دوی د خپل تصمیم مسوول دي او تر پایه به له موږ څخه ملاتړ هم کوي. له همدې کبله موږ ماته وخوړله. لا تراوسه په هماغه ډول فکر کوو. تراوسه په دې برخه کې زموږ په فکر کې یو بنسټیز بدلون نه دی رامنځته شوی.
د نړیوالې ټولنې او نورو هیوادونو په اړه هم ویلی شو چې د طالبانو په اړه یې فکر، د تیرو یوویشتو کلونو په پرتله ډیر بدلون کړی دی. پر دې سربیره چې طالبان تراوسه په رسمیت نه دي پيژندل شوي، خو په حقیقت کې د طالبانو په اړه د دوی فکر ډير بدلون او تفاوت کړی دی. اوس طالبان د یوې نړیوالې ترهګرې ډلې په توګه نه پيژندل کیږي، بلکه تر یوه بریده یوه مسووله ډله پيژندل شوې ده او نړۍ هم په په مستقیم یا غیرمستقیمه توګه، یا د اړتیا او یا د مجبورۍ له کبله، که په هره بڼه ده له طالبانو سره تعامل کوي. د سیمې له هیوادونو څخه هم، حتی هغه هیوادونه چې په تیره دوره کې د طالبانو پر ضد موقف یې درلود او د مقاومت له جبهې څخه یې په ټینګه ملاتړ کاوه، اوس یې خپل دریځ په پراخه کچه بدل کړی دی. نو ویلی شو چې په پراخه کچه د طالبانو پر وړاندې د نړۍ دیدګاه بدله شوې ده.
شیشه: ښاغلی ډاکټر صاحب، که له طالبانو راوروسته مهال ته وګورو، په ځانګړې توګه د ټولنې کوم اقشار ډیر زیانمن دي؟ هغه اقشار چې ددغه بدلون له کبله یې ډير زیان ګاللی دی، ستاسو له نظره په څه وضعیت کې دي؟ ددغو اقشارو لپاره په اوږد مهال کې څه فکر کوې چې وضعیت به یې څنګه وي؟ د ساري په توګه، که دا وضعیت یو دوه یا درې کاله دوام ومومي، ددغو زیانمنو شویو اقشارو لپاره وضعیت څنګه ارزوئ؟
احمدي: زه داسې انګیرم چې د افغانستان ډيری ټولنیز طبقات له دې بدلون څخه سخت زیانمن شول. په حقیقت کې ټولو په لوړه کچه زیان لیدلی دی.
لومړی، د افغانستان عام ولس.
عام ولس کار ته اړتیا لري، د خپلو اساسي اړتیاوو د پوره کولو لپاره اړ دي؛ اساسي اړتیاوې لکه خواړه، جامې، کور او امنیت. په دې برخه کې، د راپورونو پر بنسټ، د افغانستان د ټول نفوس څخه، د ۲۵ میلیونو په شاوخوا کې خلک غذليي مرستو ته اړ دي؛ یعنې د خپل ژوند د لومړنیو اړتیاوو تامین کې دوی محتاج دي. نو، د افغانستان ولس ډير زیانمن شو. ولې زیانمن شو؟ ځکه چې کار ته لاسرسی نه لري، کاري فرصتونه یې له لاسه وتلي دي. د افغانستان د اقتصاد په له منځه تلو سره، د افغانستان ډیری خلکو خپل کاري فرصتونه او کارونه له لاسه ورکړي دي. له دې کبله، ویلی شو چې عامه خلکو په لوړه کچه زیان لیدلی دی.
دویم، د افغانستان ښځې.
ښځې، د ټولنې له صحنې، کار ته له لاسرسي او حتی له زدهکړو څخه بې برخې کړل شوې دي. هغه نجونې چې نن ښوونځي ته نه ځي، دوی په حقیقت کې یو نسل دی چې د زدهکړو فرصت له لاسه ورکوي. تاسو فکر وکړی، یو نسل د زدهکړو فرصت له لاسه ورکوي. د تیر یو کال په ترڅ کې، څومره شمیر نجونو برخلیک چې کولی یې شوای یوه متفاوته راتلونکې ولري، له دې اړخ څخه په بل اړخ شول. د ساري په توګه، د دغو نجونو ډیری شمیر یې له اجباري ودونو یا تر وخت مخکې واده سره مخ شولې. ناخواسته یې ودونه وکړل. نه یې غوښتل چې واده وکړي. په فکر کې یې دا وه چې خپلو زده کړو ته دوام ورکړي، درس ووایي او ولاړې شي ترڅو ښه راتلونکې ولري، خو د حکومت د رسمي فشارونو او د یو شمیر نورو لاملونو له کبله، لکه اقتصادي او ټولنیز فشارونه، اړویستل شوې چې ودونه وکړي. په پایله کې، ژوند په پوره توګه کښته او پورته شو. که دې هر یوه ته په دقیقه توګه پام وکړو، ګورو چې په حقیقت کې د انسانانو برخلیک څومره په یوه ژوره کنده کې بند پاتې دی؛ او څومره دا برخلیک په تورتم او ستړي حالت کې پاتې دی.
دریم، فرهنګیان او سندرغاړي.
فرهنګیان او د سندرو مینهوال په کلي توګه د افغانستان له ټولنې محوه شول. زده کړې یې، پوهنتون یې، ښوونځی یې، ټول هغه څه چې تر موسیقۍ پورې اړه لري، په افغانستان کې حذف شول. هغو کسانو چې په دې برخه کې یې کار کړی و، تجربه یې درلوده او د ژوند شتمني یې په دې برخه کې لګولې وه، دا ټول د افغانستان د فرهنګ او ادبیاتو له صحنې څخه حذف شول.
څلورم، د افغانستان زدهکړی پاړکی/نسل.
د افغانستان ډیری باسواده قشر کډوال شول، ولې؟ ځکه په یوه هیواد کې زده کړی، باسواده او بافرهنګه قشر په دې سربیره چې د ځان د امنیت او د معیشت تیرولو لپاره اړتیا لري، ازادې فضا ته هم اړتیا لري. د ازادې فضا درلودل دا مانا چې په ازاده توګه وکولی شي مطالعه وکړي، فکر وکړي او د خپل فکر محصول او پایله بیان کړلی شي، تدریس وکړي، خبرې وکړي، او لیکل وکړي، خپل افکار په ټولنه کې له ویرې، محرومیت او تعقیب پرته، بیان کړي. ددغه قشر لپاره دا موقعګانې له منځه ولاړې. داسې انګیرم هغه قشر چې په لوړه پیمانه له افغانستان څخه ووتل، او په نړۍ کې کډوال شول، هغه به همدغه قشر وي.
تاسو خپله پوهیږئ چې د نړۍ هیوادونه د افغانستان زده کړي، باسواده او فرهنګي قشر دومره اړتیا نه لري چې هغوی دې د کار په نړیوال بازار کې جذب کي. له همدې کبله، دغه قشر چې په نورو هیوادونو کې کډوال کیږي، د پرمختګ لپاره یې ډيره هیله نه وي.
پنځم، د افغانستان تکنوکراتان.
په وروستیو کلونو کې په افغانستان کې یو تکنوکرات نسل روزل شوی و، تجربه یې ترلاسه کړې وه، د ادارې، مدیریت او حکومتولۍ چارې یې زده کړې وي، دا ټول د نړۍ کونج کونج ته وکوچیدل. د هغوی له تجربو څخه په نورو هیوادونو کې کار نه اخیستل کیږي. له یوه لوري دا کسان له شخصي اړخه زیان ویني، له بله اړخه، د افغانستان خلک هم د ادارې او حکومتولۍ په برخه کې خپله ټولیزه شتمنی له لاسه ورکوي. دا ټول زیان او تاوان دی.
شپږم، د افغانستان قومونو او مذهبي ډلو.
د افغانستان قومونو او مذهبي ډلو ته پام وکړئ، د مثال په توګه د افغانستان شیعه مذهبې ټولنه، په سیستماتیکه توګه، د دوی د مذهبي عقایدو له کبله، په کلي توګه د واک او سیاست له صحنې څخه ایسته کړل شوي دي او دغه شان د افغانستان نور قومونه د حاکمې ډلې د قوي ستراتیژۍ له رویه، له واکه ایسته شوي دي. دغه شان، د ټولنې نور اقشار چې مذهبي او ژبني لږهکي بلل کیږي، په ټولیزه توګه له صحنې ایسته شوي دي. اوسمهال یوه ځانګړې ډله ټول فرصتونه او د شتمنیو سرچینې په واک کې لري. تر ټولو لوړ ګواښ چې د افغانستان راتلونکی سخت ګواښي، په داخلي کچه یو دادی چې موږ په افغانستان کې د پانګې درې اساسي سرچینې لرو، چې ټولې د انحصار او چور له ګواښ سره مخ دي: ترانیزیټ، اوبه او ځمکه او معادن، فکر کوم چې د کار او پانګې دغه درې سرچینې تر انحصار لاندې راغلې دي او په راتلونکې کې به هم تر شدید انحصار لاندې وي، او له دې لارې به د افغانسان ډيری ولس د ژوند له اساسي سرچینو او شتمنۍ څخه محروم شي، ځکه چې په یو دیکتاتور او د تبعیض پر ډولونو ولاړ حکومت کې به، د شمتنیو د چور او انحصار لپاره اساسي خنډونه وجود ونه لري.
شیشه: ښاغلی ډاکټر صیب، د یو داسې متفکر په توګه چې له فکري اړخه د افغانستان مسائل څیړئ، ډاډه یم چې دې پایلې ته رسیدلي یاست چې بالاخره د ټولنې په فکري بنسټونو کې داسې نښې نښانې شته چې د طالب په نوم پدیدی د واکمنیدو لامل شوې. دې کار د افغاني ټولنې پر مسایلو د باخبره نسل پر وړاندې یو ستر فکري چلینج رامنځته کړی دی. د افغاني فکري ټولنې د یو غړي او یو شخص په توګه، ایا داسې انګیرئ چې د طالبانو د واکمنۍ پر وړاندې کوم چلینج ګورئ؟ داسې چلنج چې طالبانو په ځانګړي توګه د روڼاندي او مدني پاړکي په توګه رامنځته کړی دی، څه دي؟ خپله طالبان له کومو هغو چلنجونو سره مخ دي چې ښايي هیڅ توقع یې نه درلوده؟ هغه کوم چلنج دی چې دې ډلې د افغانستان ولس ته د یوې انسانی مجموعې په توګه چې په یوه ځانګړې جغرافیایي واحد کې ګډ ژوند لري، رامنځته کړی دی، څه دی؟
احمدي: لومړی باید د طالبانو د پیدایښت او ریښې په اړه ووایم، چې هره ټولنه له بیلابیلو اقشارو څخه جوړه ده. دا یو ډیر طبیعي کار دی. په ټولنه کې داسې قشرونه شته چې ډير محافظهکار اقشار دي او داسې اقشار هم شته چې پرمختګغوښتونکي او بدلون راوستونکي وي. زموږ ټولنه هم په بیلابیلو ټولنیزو ریښو کې له دغو قشرونو څخه جوړه شوې ده. له تیرو سلو کلونو راپدیخوا چې د بدلون راوستلو، بدلون غوښتلو او تجددغوښتلو نظریه په افغانستان کې مطرح شوه، دغه دوه قشرونه د یو او بل پر وړاندې ودریدل.
له تاریخي پلوه، د دغو دوه قشرونو ترمنځ یو ډول تقابل شته دی، خو په ټوله کې د افغانستان د تجددغوښتنې په بهیر کې، د افغانستان سیکولر دولتونه، ارام ارام پر وضعیت باندې واکمن شول، پر وضعیت نسبي لاسبري شول او د تجددغوښتنې او محافظهکارۍ ترمنځ یو ډول توازن یې رامنځته کړ. په ورته وخت کې، د مخته تګ مسیر د تجددغوښتنې په لوری وو، ځکه چې د دولت په نوم بنسټ ورځ په ورځ غښتلی کیده، لوړو زدهکړو پراختیا موندله، ښاري دود و دستور او له نړۍ سره اړیکې ورځ تر بلې غښتلې کیدې او اساسي واک هم د تحول غوښتونکو یا دداسې کسانو په لاس کې و چې د افغانستان په ټولنه کې یې د بدلون غوښتنه کوله. هم یې نظامي واک په لاس کې و، هم یې اقتصادي او سیاسي. محافظهکار قشر او خورا محافظهکاره ځواک هم په حقیقت کې د ټولنې په څنډو کې ژوند کاوه. دوی په حقیقت کې د واک له اساسي سرچینو څخه بې برخې و او د واک اساسي منابعو ته یې لاسرسی نه درلود. له همدې کبله، د ټولنیز بسیج او ددې لپاره چې وکولی شي په ټولنه کې له لاندې څخه کښته تحول رامنځته کړي، او د تحول غوښتنې مخه ونیسي. په لاس کې نه درلود.
د شوروي له لوري د افغانستان نیول او تر هغه مخکې د افغانستان د خلق دیموکراتیک ګوند کودتا، په افغانستان کې یو اساسي بدلون راووست. ددغې کودتا او سرو لښکرو د حضور په پایله کې، د افغانستان جهاد پیل شو. دغه جهاد نه یوازې په افغانستان بلکې په ټوله نړۍ کې، یو بڼه ځواکمن راډیکالیزم رامنځته کړ. دغه ځواکمن ریډیکالیزم سربیره پر دې چې داخلي لاملونه یې لرل، نړیوال لاملونه یې هم لرل. هغه څنګه؟ ځکه د امریکا د وخت له سیاستونو سره سم، باید اسلامي جریانونه د شوروي پر وړاندې پیاوړي او حمایت شوي وای څو د شوروي شاوخوا یو زرغون کمربند رامنځته شي. ددغې پالیسۍ په د ننه کې، د افغانستان جهاد د راډیکالو اسلامی ډلو یا افرادو د ملاتړ لپاره یوه ښه موکه شوه چې له دغه جهاد سره مل شي، دلته جګړه وکړي او وروسته د شوروي پر وړاندې د جهاد ادبیات او د شوروي پر وړاندې د اسلامي مقاومت فکر، د اسلامي نړۍ او سیمې په کچه پراخه کړل شي.
د امریکا دغه سیاست ددې لامل شو چې د افغانستان جګړه د ټولې سیمې د پام وړ شي. راډیکاله اسلامي ځواکونه د نړۍ له ګوټ ګوټ څخه افغانستان ته راغلل او په بیرته ستنیدو سره د هیوادونو په هوایي ډګرونو کې د یو اتل په څیر ورته ښه راغلاست ویل کیده. ددغه سیاست عملي پایله دا شوه چې په پاکستان کې د دیني مدرسو د سیاست د پراختیا لامل شي چې له افغانستان او پاکستان څخه، ډیرو ځوانانو په دغو مدارسو کې زده کړې وکړلې. ددغه سیاست بله پایله دا شوه چې د ټولنې هغه قشر چې څنډې ته شوی و او د ټولنې په متن کې یې ژوند نه کاوه، او له هر ډول واک او ځواک څخه بې برخې وو، د جهاد په سیوري کې وروزل شول، صفونه یې ترتیب شول او ټوپک او واک یې ترلاسه کړ. دغه قشر هم سازمان کړل شول او هم واک او ټوپک ورته ورسیدل او له څنډې څخه د واک متن ته راغلل.
کله چې د ډاکټر نجیب الله رژیم راوپرځید، مجاهدین د یو ملي دولت په جوړولو بریالي نه شول، خو د ټولنې په محافظهکاره قشر کې د قوم او مذهب او یا ددې دواړو تلفیقي بڼه انرژی او هغه اړ و دوړ ته په کتو چې په هیواد کې رامنځته شوی و، یوه پوټانشیل رامنځته شو چې د بهرني ملاتړ په پایله کې منسجم شو او د افغانستان د سیاست په میدان کې یې د یو ځواکمن لوري په توګه، د جګړې او تاوتریخوالي د ترسره کولو په پایله کې د مذهبي کلتور څخه په استفاده یې ځان د افغانستان په خلکو ور وتپلو. په تیرو شلو کلونو کې دوی ونه توانیدل چې له نړیوالو ځواکونو او د افغانستان له ملي اردو سره جګړه وکړي، خو د ورځې په پای کې مو ولیدل چې دغه قشر پر سیاسي نظام باندې په هیواد کې لاسبری شو.
اوس چې دا بدلون رامنځته شوی دی، پایله یې هم ټول د سر په سترګو وینو. ګڼ شمیر ګواښونه رامنځته شوي دي. له دې ډلې یو شمیره هغه ګواښونه دي چې تاسو یې یادونه وکړه چې د طالبانو مخالف ځواکونه ورسره مخ شوي او په اړه به یې وروسته خبرې وکړو.
خو هغه ګواښ چې طالبان ورسره مخ دي، په لومړي ګام کې دادی چې له یوې ډیرې رنګارنګ ټولنې سره دوی مخ دي، هغه نسل چې له پخوا څخه ډیر متفاوت دی. دا نسل دوی نشي کنترول کولی؛ ځکه موږ په اوس مهال په ډیجیټل زمانه کې اوسیږو. په ډیجیټل زمانه کې معلوماتو او زده کړو ته لاسرسی د کنټرول وړ نه دی. که اراده له چا سره وي، هره کورنۍ، هر څوک کولی شي په خپله د ځان لپاره هرڅه زده کړي او د معلوماتو ترلاسه کولو ته دوام ورکړي او د ورځې له مسایلو، د ورځې له ژبو او د ورځې له پوهې څخه ګټه واخلي او ځان لوړ موقعیت ته ورسوي او خپل فردیت هم په حقیقي بڼه وساتي.
یو څه چې ډير ارزښت لري دادي چې طالبان د فردیت مخالف دي. طالبان له فردیت سره دښمني لري. که د افغانستان ځوانان، د افغانستان نجونې، د افغانستان هلکان او د خلکو هر وګړی وکولی شي چې په دې حالاتو کې خپل فردیت وساتي، هغه دکترین چې طالبان غواړي پر بنسټ یې د افغانستان خلک او د افغانستان ځوان نسل دکترینایز کړي او هغه څه چې طالبان یې غواړي په یو طبیعي چاره بدل کړي، له کاره لویږي. که ددغه دکټرین پر وړاندې د افغانانو فردیت وساتل شو، د طالبانو لپاره تر ټولو غټ ګواښ جوړیږي. زما له نظره، د طالبانو پر وړاندې تر ټولو غټ ګواښ همدا ټولنه ده، همدغه نوی نسل، ځوان نسل چې غواړي خپل فردیت وساتي او ویې لري. دا چاره د طالبانو لپاره تر ټولو لوی چلنج دی.
د طالبانو پر وړاندې بله ستونزه او چلنج دادی چې تراوسه افغانستان د مالي او عایداتي سرچینو له اړخه هغه برید ته نه دی رسیدلی چې ملي عواید یې د حکومت ټول لګښتونه تامین کړي. دا هیله له ۱۵۰کلونو تراوسه نه ده پوره شوې. په ځانګړې توګه هغه لګښتونه چې یو حکومت یې د خپل پوځ البته یو منظم پوځ او یو منظم پولیس لپاره هغو ته اړتیا لري، نه دی توانیدلی چې تامین یې کړي. د ا فغانستان عواید هیڅ کله د یوې سل زره کسیزه اردو د تجهیز لپاره بسنه نه کوي. طالبان ادعا کوي چې کولی شي سل زره کسیزه اردو او پوځ ولري. دا پوځ د داخلي سرچینو څخه مالي تامین نشي کیدی. ښايي له امریکايي ځواکونو څخه وسلې پاتې شوې وي. خو دا وسلې له فني او تخنیکی اړخه ډیر ژر د استفادې له مداره وزي.
په همدې ترتیب، په افغانستان کې د یوه حکومت د اداره کولو لپاره لازمې عایداتی سرچینې نشته، عبدالرحمان خان چې ونشو کولی چې یو خودمختاره مرکزي حکومت په افغانستان کې رامنځته کړي، د انګلیسانو ملاتړ ورسره و. د بریټانیایي هند د مالي او تسلیحاتي ملاتړ له کبله امیر عبدالرحمان خان په هیواد کې واک چلاوه. دا سلسلې او سنت دوام وموند. د ظاهرشاه د واکمنۍ پرمهال هم همدا کیسه وه. د ډاکټر نجیب د واک پرمهال هم خبره همدا وه او په تیرو شلو کلونو کې هم ورته کیسه وه. په ټوله کې، له اقتصادي اړخه د افغانستان تاریخي تجربه ډیره ساده فورموله لري هغه دا چې هغه عواید چې تاسو یې لرئ، ستاسو د ورځنیو چارو لپاره بسنه نه کوي او له بهرني ملاتړ پرته نشی کولی چې د حکومت واګې مخته یوسئ. دا د طالبانو پر وړاندې دوهمه ستره ستونزه او چلینج دی.
د طالبانو دریمه ستونزه او چلینج نړۍ ده؛ نړیوال مشروعیت. طالبان د نړیوال مشروعیت ستونزه لري. دا ځکه چې طالبان له ایډیالوژیک اړخه نړیوال ارزښتونه نه مني. د طالبانو د لوړې کچې رهبري، هغوی چې له نړۍ سره چندانې اړیکه او پيژندګلوي هم نه لري او ګوښې ژوند کوي، خپله ایډیالوژي یې ورته ډيره مهمه ده. د ساري په توګه، دوی تر اوسه نه دي توانیدلي چې د نجونو د زدهکړو موضوع د خپل ځان لپاره حل کړي. ولې؟ ځکه دوی ته یې ایډیالوژي اجازه نه ورکوي. هغه ایډیالوژی چې د هغو لپاره دوی شل کاله جګړه کړې ده او ښوونځیو ته یې اور ورته کړی دی، اجازه نه ورکوي چې بیاځلې دې د نجونو ښوونځي پرانیستي وي. کله چې تاسو د ښځو او انسانانو د حداقل نړیوالو معیارونو سره ځان عیار کړئ، روښانه خبره ده چې له نړۍ سره ستونزه لرئ. بالاخره نړۍ یو شمیر معیارونه لري چې ددغو یو شمیر معیارونو له پامه غورځول ډیر لوړ تمامیږي. سمه ده چې د نړۍ سیاستوال به ډیر څه غواړي او ارزښتونو ته ځان پابند نه ګڼي. د مثال په توګه دا به غواړي چې له حکومتونو او هیوادونو سره دې ګوزاره وشي، له هغو هیوادونو سره چې د نړیوالو بشري حقونو د معیارونو له مخې ستونزه لري، د ګټو د لاسته راوړلو او د یو شمیر نورو مسلو د حل لپاره باید سازش وشي، خو بیا هم د نړۍ ولسونه، د نړۍ پارلمانونه، د نړۍ عامه افکار یو لړ سرې کرښې لري او هغه حکومتونه چې وغواړي له دغو کرښو پښه واړوي، ډیر ګران او قیمته ورته تمامیږي.
له همدې کبله، نړیوال او جهاني مشروعیت د طالبانو لپاره یوه ستونزه او یو لوی چلینج دی. ځکه طالبان له ګڼو اړخونو څخه د داخلي مشروعیت په تامین باندې برلاسي نه دي. البته له ګڼو اړخونو څخه د دوی نړیوال مشروعیت هم ستونزه مومي. دا هغه عمده ستونزې/چلینجونه دي چې طالبان یې لري او ورسره مخ دي.
هغه ستونزې چې موږ یې له طالبانو سره لرو ډیرې روښانه دي. د ساري په توګه، موږ له ګڼو لارو کولی شو چې ستونزې ولرو. د یو لیکوال په توګه، د یو استاد او ښوونکې په توګه، د یو ویناوال په توګه، د یو هزاره په توګه، د یو شیعه په توګه، له هره اړخه چې موضوع ته پام وکړئ، ستونزه لرو. د مثال په توګه د یو شیعه په توګه پر ما باندې د مذهبي عقایدو پر بنسټ قضاوت کیږي. زه له صحنې حذف کیږم. د هزاره بودن پر بنسټ، د نژاد پر بنسټ مې، پر ما قضاوت کیږي او حذف کیږم. د یو استاد په توګه، په هغه څه چې پوهیږم او علم لرم او هغه ګټور ګڼم، ماته اجازه نه راکوي چې تدریس یې کړم یا یې ولیکم او خپاره یې کړم. دا ټولې ستونزې او چلنجونه دي.
شیشه: طالبانو چې اوس تر ټولو ستره ستونزه رامنځته کړې ده، په هغه تعبیر چې ډاکټر سپنتا هم له افغانستان انټرنیشنل سره په خبرو کې یاده کړې ده، داده چې افغانستان یې د مدني حرکتونو له اړخه شاته بیولی او یوې صفري دورې ته یې ستون کړی دی. په واقعیت کې، ټوله هغه لاره او مزل چې موږ په اوږدو کلونو کې چې تاسو یې یادونه وکړه او د افغانستان سیکولر حکومتونو دا لاره وهلې وه، ټول بیرته شاته وګرځیدل د بدویت زمانې ته. حکومت یې ونیو، خو د حکومت جوړښت یې ویجاړ کړ. فکر کوئ چې ددغه حکومت د جوړښت پاشل کیدل به د افغانستان د مدني ټولنې د قشر او په ټوله کې څه ستونزه او چلینج رامنځته کړی دی؟ یعنې که سبا موږ وغواړو یو څه ترسره کړو او وغواړو له یوه ټکي یې راپيل کړو، ددغه جوړښت پاشل کیدل موږ او تاسو ته کومه مهمه ستونزه او چلینج مطرح کولی شي؟
احمدي: البته کیدای شي داسې ووایو چې طالبان د حکومت او دولت د بیووکراسۍ له بدنې څخه په یو شمیر چارو کې له بده مرغه د سرکوب او ترهې لپاره کار اخلي. یعنې د حکومت د بیوروکراسۍ اډانه یې په یو شمیر مواردو کې د نورو مواردو د استفادې لپاره ساتلې ده. د ساري په توګه، د ملي امنیت ریاست یې په استخباراتو اړولی دی او دا استخبارات د خلکو د ډبولو وسیله ده. د کورنیو چارو وزارت د سرکوب وسیله ده. دفاع وزارت د سرکوب وسیله ده. طالبانو د پخواني دولت د بیوروکراسي بدنه په دغو مواردو کې په بشپړه توګه ساتلې ده؛ خو د افغانستان د خلکو د سرکوبولو لپاره. په خپله اډانه یې ساتلې، ځکه هغو ته یې اړتیا ده. دولتي بیوروکراسۍ ته اړتیا لري، خو د سرکوبولو لپاره.
په ورته وخت کې، کومې برخې یې له منځه وړې دي؟ هغه حقوقي او اجرایي جوړښتونه یې حذف کړي دي چې د افغانستان مدني ټولنې ته یې موکه ورکوله چې راڅرګنده شي او خپله خبره روښانه ووایي. دا جوړښت یې په کلي توګه له منځه وړی دی. اطلاعاتو ته یې لاسرسی محدود کړی. لاریون او ناستې د ځان لپاره یو ډول ګواښ ګڼي. د خلکو تجمعاتو ته له امنیتي اړخه فکر کوي او له تاوتریخوالي ډک چلن ورسره کوي. په نارسمي توګه یې سیاسي حزبونه منحل کړي دي. په عدلیه وزارت کې یې د ګوندونو حقوقي جوړښت له منځه وړی. پارلمان یې له منځه وړی دی. مقننه ځواک چې د ولس استازي پکې راټولیږي او د دوی په استازولۍ قانون جوړونه ترسره کوي، له صحنې یې حذف کړی دی. پارلمان د حکومت پر کړنو څارنه کوي او انتقاد کوي، طالبانو دا بنسټ له بیخه له منځه وړی دی. د پوهنتونونو اکاډمیکه خپلواکي یې کمزورې کړې ده. غواړي چې ددغو بنسټونو له لارې خپل نظریات دکترینایز کړي څو ټول خلک د ځان په څير کړي.
که ځیر شو چې کله دا حقوقي او اجرايي بنسټونه له منځه ولاړل، مدني ټولنه کې نوره ساه نشته. ځکه مدني ټولنه د همدغو بنسټونو د ظرفیتونو په بستر کې خپله ساه اخلي. دې ټکي ته باید پوره پوره پاملرنه وکړو.
البته یو ټکی غواړم د خپلو خبرو د تکمیل لپاره یاد کړم، هغه دا چې ټولې هغه خبرې چې د ستونزې او چلینج په توګه یې یادوم، په دې مانا نه ده چئ په ټولنه کې هیڅ ظرفیت نه دی پاتې او په ټولنه کې هیڅ ظرفیت نشته دی. سمه ده چې طالبان د کنټرول، یو شانته کولو او سرکوبولو نیت او اراده لري، خو دا نیت به تل بریالی نه وي. ځکه لومړی خو دا چې طالبان یو داسې واک چې مطلق او بلامنازع چې هرڅه یې زړه وغواړي ترسره یې دې کړي، نه دی. ځکه دغه ډله، په هر حال باندې، یو شمیر نړیوالې ژمنې لري. لږترلږه هغه نړیوالې ژمنې او لږترلږه هغه انعطاف چې د افغانستان د قامونو پر وړاندې یې لري، دا انعطاف هم د افغانستان د مدني ټولنې لپاره یو ظرفیت دی او نور ظرفیت هم ایجادولی شي. د ساه اخیستلو ظرفیت او ددې وړتیا رامنځته کوي چې ځانونه غښتلي کړي. نو د افغانستان مدني ټولنه دې دا یوه موکه وګڼي او د ښه کیدو لپاره دې ترې کار واخلي.
بله مهمه خبره داده چې اوس د ډیجیټال عصر او زمانه ده. په ډیجیټال زمانه کې، د اطلاعلاتو ترلاسه کول او یا ورزده کول او یادول د کنټرول وړ نه دي. دا هغه ظرفیتونه دي چې کولی شو ورڅخه ګټه واخلو. بله خبره داده چې د افغانستان خلک نړیوال خلک دي. نړیوال ښاریان دي. زما په اند یو مشهوره امریکایي پوهاند ویلي دي چې د افغانستان خلک، نړیوال خلک دي. داسې خلک دي چې د نړۍ په کچه ژوند کوي. داسې خلک دي چې د نړۍ له وضعیت څخه خبر دي. د مشهوره افغانستان پيژندونکي امریکایي بارنټ روبین په خبره، د نړۍ له خلکو سره د امریکا د خلکو په پرتله، د افغانستان د خلکو اړیکه زیاته ده. له نړۍ سره د افغانستان د خلکو اړیکې او د تګ راتګ مقیاس، د امریکایانو تر امارو څو چنده لوړ دی. دا ټول هغه ظرفیتونه رامنځته کوي چې پر هغو باندې په اتکا کولی شو چې پر ستونزو برلاسي شو.
