شیشه: د طالبانو پر وړاندې یوه جالبه پيښه چې موږ ټولو ولیده، ددغې ډلې د احکامو او فرمانونو پر وړاندې د ټولني فرهنګي او رواني غبرګون دی. د ساري په توګه، پرته له دې چې د افغانستان ملي اردو له لوري په ځینو برخو کې د دوی پر وړاندې مقاومت وشو هغه هم له دې کبله وو چې د تیرو شلو کلونو په ترڅ کې د دوی لپاره یوه پشتوانه رامنځته شوې وه او دوی د یو نظام په توګه د طالبانو پر وړاندې جګړه کړې وه او وتوانیدل چې په ځینو برخو کې خپله پوسته یا سنګر وساتي. خو کله چې په لویو ښارونو باندې طالبانو یرغل وکړ او له لویو ښارونو څخه هم کابل ته راورسیدل، موږ د طالبانو پر وړاندې د یو جالبه انفعالي وضعیت شاهدان و. مثلا په کابل کې چې شپږ میلیونه خلک په کې ژوند کوي، حتی د طالبانو پر وړاندې چا یو ډز هم ونه کړ. ددې مانا داده چې موږ له رواني اړخه د طالبانو منلو ته چمتو وو. د طالبانو پر وړاندې زموږ غبرګون ډیر جدي نه وو. له دې که تیر شو، د ټولنې غبرګون په ځانګړې توګه د ښځو د مسلې په اړه، د ښځو حقوق، د ښځو موقعیت، د ښځو پر وړاندې د طالبانو چارچلند ډیر مانادار وو. تاسو ولیدل کله چې ښځې له دولتي ادارو څخه حذف او د مدني ټولنې او ټولنیز ژوند څخه بې برخې شولې، نو د افغانستان نارینه ټولنې حتی یو اعتراض هم چا وانه ورید، مثلا هیڅوک مو ونه لیدل چې یو فیسبوکي پوسټ یې دې خپور کړی وي چې که یوه میرمن دفتر ته ولاړه نه شي نو زه هم نه ځم. یا کله چې ښځې لاریون ته راووتلې، چې دوی اعتراض کړی وای نو سړی چې له ښځو سره په یوه لیکه کې ودریږي که د خپل ښاري حق د دفاع لپاره وي هم خبرې یې ونه کړې، دا غبرګون ډیر هیښوونکی و؛ یعنې ښځې په حقیقت کې یوازې پاتې شوې، د طالبانو د عمومي هغه غبرګونونو په وړاندې چې طالبانو د حکومت له لوري رامنځته کړی و، دوی یوازې پاتې شوې. وروسته د نجونو د زدهکړو مسله مطرح شوه، طالبانو تر یو نیم میلیون زیات شمیر نجونې له اووم تر دوولسم ټولګي پورې له زدهکړو او ښوونځي ته له تللو څخه منع کړلې، خو په ټولنه کې یو کس هم ونه موندل شو چې واي زما لور چې د مکتب ته تګ اجازه نه لري، زوی مې هم ښوونځي ته نه استوم. یا د ټولنې په کچه یو هلک حتی د یو فیسبوکي پوسټ په توګه هم ونه لیدل چې ووایي که زما خور ښوونځي ته نه ځي زه هم د اعتراض په بڼه ښوونځي ته نه ځم. ټولو دا خبره ډیره عادي وبلله یا لږترلږه یې د طالبانو د واکمنۍ فرمانونه ومنل. غواړم له تاسو دا وپوښتم چې په دغه حالت کې د ټولنې په فرهنګی روان کې تاسو څه واقعیت وینئ؟ هغه غبرګونونه چې د ټولنې په پاتریمونیال فرهنګي روان کې د ننه دي چې طالبان یې استازولي کوي، څنګه یې ارزوئ؟ موږ ګورو چې ټولنه تیرو شل کلنو تحولاتو یا ستاسو په خبره تیرو سلو کلونو ته په کتو چې په افغاسنتان کې سیکولر حکومتونه رامنځته شوي دي، دا پاتریمونیال فرهنګي جوړښت یې ساتی او په ټولنه کې دا حالت مات شوی نه دی. د ټولنې لید هماغه دی چې طالبان یې استازولي کوي، په دې سربیره یو څه شدید او له تاوتریخوالي هم ډک. غواړم له دې زاویې ستاسو لیدلوری واورم. یعنې تاسو له دې اړخه دغې قضیې ته څنګه ګورئ؟
احمدي: ښه ستاسو د فرمایش له وروستۍ برخې یې پيلوو، چې بلې، په افغانستان کې سنتي کلتور په بنسټیزه توګه بدلون نه دی کړی او تحول پکې نه دی رامنځته شوی. که کوم تحول هم رامنځته شوی دی، دا تحول په لوړه کچه نه دی. د ساري په توګه، په افغانستان کې تراوسه فردیت د کلیمې په واقعي مانا باندې محقق شوی نه دی. دا خبره په پوره مسوولیت سره درته کوم. په تیرو سلو کلونو کې هیڅ داسې هڅه نه ده شوې چې فردیت په یوه غالبه چاره بدل کړي. په پایله کې، فردیت په ټولنه کې په یو غالبه چاره نه دی اوښتی. له همدې کبله، فردیت لا هم ډیر کمزوری دی. په ټولو هڅو او کوښښونو سربیره، د فردیت بنسټ په افغاني ټولنه کې خورا کمزوری دی. له همدې کبله ده چې ځواکمن مقاومت نه شي رامنځته کولی. دا یو ټکی دی، چې فکر کوم تر یوه بریده ډیره مهمه ده او ښايي ستاسو د ځواب لپاره ګټوره وي، او د ځواب له روح سره یې تناسب ولري.
دا چې د طالبانو پر وړاندې ولې مقاومت ونشو، ستاسو موخه به تر ډیره په ډلهییزه او په جمعي توګه مقاومت وي. فکر کوم چې ماته تل یو توند او سخت ((شیب)) لري. زه د نظامي مسایلو د درک سړی نه یم خو احساسوم کله چې تاسو په یوه لوړ موقف کې وئ، ټول هغه بندرونه چې د افغانستان د تمویل سرچینه ده، ستاسو په واک کې دي او لوی ښارونه، لویې لارې، هم ستاسو په واک کې دي، کوچني ښارونه هم ستاسو تر واک لاندې دي، په دې حالت کې، کله چې د سقوط بهیر پيل کیږي، ژورې روانی اغیزې لري. له قاعدوي اړخه یو شمیر ماتې ډیر ژورې رواني اغیزې لري. مثلا که تاسو په یوځلي ټول بندرونه له لاسه ورکوئ، ټولې عایداتي سرچینې مو هم له لاسه وزي او دا ټول ستاسو د سیالانو لاس ته ولویږي، ستاسو په ذهن کې د پایښت هیله کمزورې کیږی او ستاسو د مقاومت ځواک له منځه وړي.
عمومي باور دا وو چې د امریکا په وتلو سره افغان دولت لږترلږه تر دوه کلونو پورې د خپلو سرچینو لپاره واک ساتلی شي. هیچا هم داسې نه ګڼله چې جګړه به د کابل دروازو ته راورسیږي او ټول به د کابل دفاع ته مجبور شي. هیچا هم داسې تصور نه کاوه چې د افغانستان بندرونه به د طالبانو لاس ته ولویږي، کوچني ښارونه ډیری د طالبان لاس ته ولوییږي او لویې لارې دې هم د دوی تر واک لاندې راشي. کله چې د سقوط ډرامه پيل شوه، په لوړه کچه هیلې له منځه ولاړې. په ځانګړې توګه د مقاومت هیله ووژل شوه. یعنې دا تصور رامنځته شو چې نور نو د مقاومت لپاره هیڅ هم نه دي پاته، دا ویلی شو چې د ماتې یو رواني لامل و چې د طالبانو بریا یې ډاډمنه کړله.
بل بنسټیز لامل دا وو چې د افغانستان خلکو اسانتیاوې او امکانات پیدا کړي وو. لوی ښارونه جوړ شوي وو او په زیات شمیر خلک چې په کابل او لویو ښارونو کې هستوګن وو، ښه شتمني او ژوند یې ترلاسه کړی و، ښاري نظم یې درلود، دوی نه غوښتل چې د دوی ښاري نظم، شتمني او ښه ژوند دې په جګړه کې لولپه شي. دا هم یو لامل و چې د خلکو په ذهن کې یې د مقاومت فکر کمزوری کړ.
بله ستونزه دا وه چې د ډیری خلکو په ذهن کې د جمهوري دولت د ماللکیت حس وجود نه درلود. په بنسټیزه توګه دغه فکر په تیرو شلو کلونو کې نه و رامنځته شوی. حتی دا ذهنیت که د ځینو کسانو په ذهن کې موجود هم و، د ناسم مدیریت، ناسمو ادبیاتو او ناسمو تصوراتو له کبله چې په تیرو شلو کلونو کې رامنځته شو او هیڅکله د نظام او فرد ترمنځ مو تفکیک ونه کړ، کمزوری شو. تاسو ګورئ چې په وروستیو میاشتو کې د درې کسیزه جمهوریت تر عنوان لاندې ټول نظام تر پوښتنې لاندې راغی. موږ په شعوري توګه سیستم او نظام له افرادو څخه نه تفکیک کاوه. مسوولین، سیستم او نظام مو په یوه کاسه کې اچولي وو او د درې کسیزه جمهوریت تر عنوان لاندې مو ټول غندل. په دې تصوراتو سره نو بیا د جمهوریت او حکومت پر وړاندې د مالکیت حس له منځه ځي. د مالکیت حس په سرتیري کې، په عسکر او پوځ کې موجود نه و چې له خپل هیواد څخه دفاع وکړي. د خلکو په منځ کې هم د مالکیت احساس نه و. اصلا په تیرو شلو کلونو کې د افغانستان واکمنانو نه غوښتل او په ځینو برخو کې ورته اجازه ورنه کړل شوه چې په خلکو کې د جمهوریت پر وړاندې د مالکیت حس رامنځته او پیاوړی شي. ځکه په کلیت کې یې دولت یوه بهرنۍ پروژه ګڼله. سمه ده چې تیره شل کلنه پروژه له بهره را ټوکیدلې وه؛ خو د افغانستان خلکو کولی شوای چې مالکان یې وای او په دغه بهیر یې مالکیت موندلی وای. نه مو غوښتل چې په ځان کې دغه حس رامنځته کړو. له همدې کبله وه چې له مقاومت پرته مو سخته درونده ماتې وخوړله.
شیشه: د عامه ولس د غبرګونونو په اړه څه نظر لرې؟ ایا فکر نه کوئ چې عامه ولس د طالبانو د بریا او جمهوریت د ماتې په اړه یو ډول بېتفاوتي ښيي او یا خوشبینه دي ورته؟
احمدي: دا د مبارزې په اړه زموږ ترمنځ تر مروجه فکر پورې اړه لری. داسې انګیرل کیږي چې یا جګړه وکړه چې بریالی شې یا تسلیم شه، موږ دریم حالت د مدني مبارزې په نوم نه پيژنو. له مدني مقاومت څخه زموږ پيژندنه چې البته ډیره قیمتي او سخت کار هم دی، ډير کم دی. یو خو دا چې یو ځوابویونکی او مسوول حکومت وجود ولري، د سرکوبولو واک یې هم کمزوری دی او موږ لویو لارو او کوڅو ته راوزو او مدني مبارزه کوو. دا مدني مبارزه نه ده. دا یوه معمولي عدالت غوښتنه ده چې هرځای رامنځته کیدای شي او هیڅ بیه هم نه لري. خو مدني مقاومت بیا لوړه بیه لري. ښايي ستاسو ځان او امنیت له ګواښ سره مخ کړي، امکان لري چې له بیلابیلو اړخونو څخه تاسو ته په لوړه کچه لوړه بیه ولري. موږ له دغه ډول مبارزې سره بلدیت نه لرو. ددغه ډول مبارزې له تکتیکونو، ادبیاتو، فرهنګ او تیورۍ سره یې بلدیت او اشنایي نه لرو. زموږ مدني ټولنې په تیرو شلو کلونو کې په دې برخه کې تمرین او زدهکړه نه ده کړې، او سازماني کار یې نه دی کړی. له همدې کبله دغه حالت رامنځته شو چې موږ او تاسو یې نن په سترګو وینو.
شیشه: که ټولنه په دوه برخو وویشو چې له یوه قشر یا برخې څخه یې نن طالبان په ډیره روښانه توګه استازولي کوي، همدغه مثلا د ټولنې مذکر قشر، د ټولنې په نرواکه فرهنګ کې روزل شوی قشر، یو ښځه ضد قشر دی چې د ښځه ضد قشر یې تر شدیدو او سختو بریدونو لاندې راوستی دی. د ټولنې په عامه کچه مو د ښځو لپاره کوم غبرګون په ټولنه کې ونه لید چې په یو متفاوت فرهنګ او یا یو انساني فرهنګ سره د هغه فرهنګ پر وړاندې چې یوازې نرواکه دی، دغې مسلې ته دقت وکړي. مثلا یو څوک راشي ووایي چې ښځه په دولتي اداره کې نه وي، زما نارنیه لپاره هم بیا دولتي ادارې ته تلل معنی نه لري؛ یا داسې فرض کړو چې که نجلۍ ښوونځي ته نه ځي، زما زوی هم نور ښوونځي ته نه درومي؛ یا چې زما خور ښوونځي ته نه پریښودل کیږي، زه هم ښوونځي ته نه ځم. هیڅکله مو دغه ته ورته غبرګون د ټولنې له د ننه څخه ونه لید. ایا فکر کوئ چې دا وضعیت یو ډول سازګاري له هغه وضعیت سره ده چې طالبان یې په خپله ټولنه کې له فرهنګي غوښتنو څخه راپورته شوی ګڼي او له هغو سره دې تطابق ولري؟
احمدي: تر یوه بریده ستاسو خبره سمه ده، اما سل په سله نه. زه دا وایم چې دلته څو لاملونه شته چې باید دا ټول لاملونه په یو مهال کې په پام کې ولرو:
لومړی لامل همدا دی چې تاسو یې یادونه وکړه. طالبان هم داسې فکر کوي او ډیری خلک هم په دې فکر دي. مثلا وايي چې نجلۍ نو څه اړتیا لري چې زدهکړې وکړي؟ د نجلۍ لپاره زدهکړې او پوهه یوه اساسي اړتیا نه ګڼی؟ څه اړتیا ده چې ښځه دې کار وکړي؟ دا د ښځو لپاره یوه اساسي اړتیا نه ګڼي. د ښځې کار کول ورته یوه اساسي بشري اړتیا نه ښکاري. او طالبانو او عامه خلکو ته هم دغه اړتیا نه ده ور پيژندل شوې. البته په کلي صورت، په خلکو باندې دا قضاوت نه شو کولی؛ اما ویلی شو چې د خلکو په ګڼو برخو کې دا کار د یو اساسي اړتیا په توګه تر اوسه نه دی پيژندل شوی. سره له دې، په ټولنه کې د یوه پوهاوي په توګه مطرح شوی دی؛ د یو نسبي پوهاوي په توګه. له همدې کبله ده چې زه د خلکو په اړه په دې برخه کې په احتیاط خبرې کوم. دا هغه ټکی دی چې باید پام ورته وکړو.
بله خبره داده چې د مدني مبارزې په اړه زموږ پوهه ډیره ټیټه او کمزورې ده. د ساري په توګه، یو وضعیت او حالت نه غواړو او راته مطلوب نه دی؛ خو پوښتنه داده چې باید د حل لپاره څه باید وکړو؟ ښه، یو ځل ګورو چې په ځانګړو حالاتو کې واقع یو چې جګړه د حل لاره نه ده او جګړه امکان هم نه لري. ښه، نور باید څه وکړو؟ نو د ځواب په اړه چې څه وکړو بند پاتې کیږو. ځکه چې د مدني مقاومت په اړه لازمه پوهه نه لرو. دا هغه دوهم ټکی و چې غوښتل مې په اړه یې ټینګار وکړم.
دریم ټکی چې زما په نظر ډیر ارزښت لري، دادی چې د افغانستان ښځو په تیرو شلو کلونو کې زیات شمیر فرصتونه لرل، چې ځانونه منظم او په سازماني توګه چمتو کړي. ډير شمیر میرمنې د ښځو د سیاسي فعالینو په نوم وې، فرهنګي فعالینې هم وې، د مدنې ټولنې فعالینې هم وې، له نړۍ سره یې هم ښه اړیکې درلودې، یعنې په نړۍ کې یې ځواکمنه لابي درلوده؛ خو د افغانستان په د ننه کې هیڅکله د سازمان شوي کار په لټه کې نه وې او په دې برخه کې یې کوم ځانګړی کار هم نه دی کړی. د سیاست، مدني ټولنې، پوهنتون او اداري کارونو په برخه کې زیات شمیر میرمنې وې. څو زره شمیر ښځو د دولت په اډانه کې کار کاوه؛ خو دوی د سازماني او منسجم کار له ډیرو کوچنیو ځانګړتیاوو څخه هم برخمنې نه وې. په حقیقت کې، لکه څنګه یې چې قومي رهبرانو او مشرانو ته قومي ټیکهاران ویل، په همدغه بڼه د افغانستان د غوره میرمنو په ډله کې یو شمیر یې د ښځو ټیکهدارانې وې، پرته له دې چې دیته پاملرنه وکړي چې د افغانستان میرمنې سازماني او منسجم کار ته اړتیا لري او باید دغې اړتیا ته پاملرنه وشي. دې ټکي ته پام ونشو چې تر هغه ښځې په سازماني توګه کار ونه کړي، استازولي یې نشي کیدی. هرڅوک به له هره کونجه راپورته شو چې زه د ښځو استازی یم. خو هیچا دا نه ویل چې تاسو په کوم بنسټ د ښځو استازي یاست؟ تاسو چا ټاکلي یاست؟ د کوم سازمان له لوري؟ ځکه چې داسې هیڅ شي شتون نه درلود. د ښځو لپاره هم سازماني سیاسي مبارزات رامنځته نه شول. د ښځو د حقوقو لپاره مبارزه که په دې وروستیو کې وه هم، همیشه د ژمنو او بااحساسه میرمنو د کړیو له لوري چې کار یې کاوه او میړانه یې ترسره کوله، ترسره شو چې دا حرکت به یې په تاریخ کې ولیکل شي. هغه محدود حرکتونه چې د نجونو له لوري ترسره شول، د طالبانو پر وړاندې د دوی اعتراض به په تاریخ کې ثبت شي. دوی به د افغانستان د راتلونکې اتلانې وي؛ خو موږ داسې یو غورځنګ چې په سازمان شوې بڼه رامنځته شوی وي او مرام او موخه دې ولري، یعنې پوه شي چې څه وايي او څه غواړي او د دوی پر وړاندې د طالبانو ګواښ او چلینج څه دی او ددغو چلینجونو پر وړاندې روښانه ژبه، ادبیات او روښانه پیغام ولري، تر اوسه نه وو. د ساري په توګه یوه میرمنه د یو طالب پر وړاندې دریږي او وایي چې زه د شریعت په چوکاټ کې خپل حق غواړم. په همدغه چوکاټ کې چې ته یې وایي طالب هم چیغې وهي چې ډير ښه، نو مهرباني وکړئ کور ته ولاړې شئ، اصلا دوی دیته پام نه کوي چې دوی څه وايي.
شیشه: ښاغلی ډاکټر صاحب، په همدغه برخه کې غواړم یو څه ځانګړې پاملرنه وکړو، ښځې خپلې کمزورۍ لري، ځکه دوی سازمان شوې بڼه نه لري، د مدني حرکتونو له لارو چارو سره بلدې نه دي، خو هغه فرهنګي غبرګونونه چې موږ د ټولنې په نارینه قشر کې ولیدل، د ښځو د ملاتړ په اړه یا نجونې چې د ټولنې د جمعي ژوند یوه نه بیلیدونکي برخه ده، دا غبرګون موږ ته څه راښيي؟ مثلا زه په خپله کورنۍ کې یم، لور او زوی مې مخامخ راته ناست دي خو یو وخت راته څوک راځي وایي چې زوی دغه امتیاز لري او لور یې دې نه لري. لورکۍ مې زما ترڅنګه ناسته ده او په مخ یې اوښکې راځي. زه یې دا اوښکې وینم، خو له هغې سره هیڅ رنګ خواخوږي نه ښيم او په درد کې یې ځان شریک نه ګڼم؛ خو په دا سبا یې په ارام وجدان زوی لیږم چې ښوونځي ته ولاړ شي او داسې ګڼم هم چې هیڅ خبره نه ده، ځه خیر دی زوی خو مې ښوونځي ته ولاړ؛ خیر دی که مې لور نه لاړه. څه فکر کوی د ټولنې دغه فرهنګي غبرګون له طالبانو سره زموږ د ټولنې څه همخواني او تړاو راپه ګوته کوي؟
احمدي: مخکې مې وویل چې هماغه اساسي لامل چې ستاسو په ذهن کې دی، دا چې فردیت مو په رسمیت نه دی منلی. په ځانګړې توګه د ښځو او نجونو لپاره مو فردیت په رسمیت نه دی منلی. دا ټکی چې نجونې هم اساسي اړتیاوې لري او دغه اساسي اړتیاوې یې د کار او زدهکړو له لارې تامین کیږي، دا مو په رسمیت نه دي منلې. د طالبانو په ذهن او فکر کې دې خبرې رسوخ نه دی کړی، یو ټکی رسوخ یې هم نه دی کړی. د ټولنې د ډیری اقشارو په ذهن کې یې هم رسوخ نه دی کړی چې د ښځې فردیت په رسمیت ومني. کله چې تاسو د ښځې فردیت په رسمیت وپيژنئ، د هغې اړتیاوې هم په رسمیت پيژنئ. یعنې پوهیږئ چې ښځه زدهکړو ته اړتیا لري، کار ته اړتیا لري، مالي خپلواکۍ ته اړتیا لري، خپله هغه د ځان لپاره یو کس دی. تر اوسه مو د خپلو نجونو او ښځو لپاره دغه حق د یوې اړتیا په توګه په رسمیت نه دی پيژندلی، خو تر یوه بریده مو دغه حق د خپل زوی لپاره په رسمیت پيژندلی دی او باور مو دادی چې هغه راتلونکې لري، باید کار وکړي، واده وکړي، کورنۍ جوړه کړي، د خپلې کورنۍ لګښتونه باید تامین کړي، په ټولنه کې یو ټولنیز موقف ولري. دا ټول مو د هلکانو لپاره په رسمیت منلي دي، خو د نجونو او ښځو لپاره مو نه دي منلی. دا ذهنیت زموږ پر کړنو او غبرګونونو باندې اغیز لري او له اغیزه بهر نه دی. خو ددې ترڅنګ، دوهم، له دې کبله چې موږ د مدني مبارزې پوهه نه لرو. له همدې امله د ښځو او نجونو د دفاع لپاره هیڅ کار ونشو. نارینهوو هم د خپلو حقوقو د دفاع لپاره کوم کار ونه کړ، ښه، نو لامل یې همدغه دی.
شیشه: ښه، ښاغلی ډاکټر، اوس په هر حالت، خو واقعیت دادی چې موږ د طالب په نوم له یو واقعیت سره مخامخ یو، چې په دوفکټو بڼه په افغانستان واک چلوي. مخکې له مخکې، تر نهه نوي زیاته برخه د افغانستان جغرافیه او له دې سره جوخت د افغانستان ولس عملا د طالبانو تر واک لاندې دی. کله چې تاسو په یو هیواد کې یو سازمان شوی جدي اعتراض ونه لرئ، ددې معنی داده چې واکمني اعمال شوې ده. پوښتنه مې داده چې تاسو ددې واکمنۍ لرلید څنګه ګڼئ؟ د ساري په توګه که دغه وضعیت په همدې پولیسي او استخباراتي چې دا په خپله د ویرې، وحشت او سرکوب د ټولنې په د ننه کې رامنځته کوي او له بله پلوه، د شتمنۍ اصلي سرچینې چې د خلکو ژوند د ژوندیو موجوداتو په توګه ورپورې تړلی دی، انحصار شوی دی او څوک ورته لاسرسی نه لري، ددغه شان یو وضعیت لرلید په یو، دوه یا دریو راتلونکو کلونو کې څنګه ګڼئ؟ وړاندوینه مو څه ده چې د طالبانو حکومت دوه کاله دوام وکړي، نو موږ به له څه ډول وضعې سره مخ کیږو او که درې کاله دوام وکړي نو وضعیت به هغه مهال څنګه وي؟
احمدي: وړاندوینه به سخته وي؛ خو یو څه روښانه دي چې وضعیت نور هم پیچلی کیږي. که د طالبانو حکومت په دې توګه دوام پیدا کړي، ډیرې ستونزې راولاړیږي. له زدهکړو څخه د محروم والي، ستونزه، له کار څخه د محرومیت ستونزه، د کار نشتوالی، دغه شان د روحي او رواني امنیت نه شتون، له دې ویره چې هره شیبه شونې ده چې تاسو په موجه او ناموجه لاملونو باندې د طالبانو د استخباراتو له لوري توقیف یا هم ونیول شی او هیڅوک هم نه وي چې د طالبانو په استخباراتي دستګاه کې له تاسو دفاع وکړي، او د طالبانو په استخباراتي دستګاه باندې هیڅرنګه څارنه هم نه وي چې له دوی پوښتنه وکړي. دا ټولې خبرې ددې لامل کیږي چې په ټولنه کې یو ډول رواني ناامني موجوده وي او خلک د امنیت احساس نه کوي. په ځانګړې توګه هغه کسان چې په یوه بڼه په ټولنیز، فرهنګي او یا سیاسي موقف کې وي، رواني امنیت یې له منځه ځي. دا ټولې ستونزې دي، د شتمنۍ انحصار، د ټولو هغو اساسي سرچنیو انحصار چې مخکې مو یاده کړه، د ترانزیټ، اوبو، ځمکې او معادنو انحصار هم یوه جدي ستونزه ده. یو لوی ګواښ دی چې په ټوله کې د افغانستان ټول ولس ګواښي.
دا ټول د افغان ولس لپاره فاجعه ده. هغه حکومت چې قومونه او ښځې پکې د سیاسي واک له اډانې بې برخې کړي، په ټوله کې ولس کمزوری کوي. کله چې واک د یوې ځانګړې ډلې او قشر له لوري انحصار شي، ددې لامل کیږي چې نور په هماغه کچه کمزوري شي. له اقتصادي اړخه، له سیاسي اړخه، چې هر څومره واک ډير انحصار کیږي، خلک او ولس کمزوري کیږي. دا ډول کړاوونه او رنځونه دي، پراخه بیکاري چې تر هر ډول شرایطو لاندې رامنځته شي، بحران زیږوي. تاسو ولیدل چې په سریلانکا کې خلک راووتل او ولسمشر یې پسې واخیست. ولې؟ له دې کبله چې لوږه لوړه شوه. له دې کبله چې د تامیل پړانګانو له ماتې وروسته په سریلانکا کې د یوه قوم حکومت رامنځته شوی و، یوه مذهبي او قومې ډله یې له واکه بیخي ایسته کړه، تامیل پړانګان او مسلمانان یې له واکه حذف کړي وو، له همدې کبله د لویدیځ له لوري بندیزونه پرې ولګیدل. لویدیځ د سریلانکا له حکومت سره سمې اړیکې نه درلودې، او دولت یې د چین له ملاتړه برخمن و او چین هم له دوی څخه سم ملاتړ نه کاوه. ډیره جالبه ده چې ووایو چین په نړۍ کې په خپله په یوه مصیبت اوښتی دی. پایله دا شوه چې د لوږې له کبله خلک لارو کوڅو ته راووتل او خپل ولسمشر یې پسې واخیست. له همدې کبله، هغه لارې چارې چې طالبان ورڅخه کار اخلي، د حل لاره نه ده. دوی په مطلق بڼه بیکاري راوستې ده. ډیره سخته ده چې په افغانستان کې د طالبانو د بریا په اړه سړی وړاندوینه وکړي. حتی له امنیتي اړخه هم دا حکومت ډیرې ستونزې لري چې دوام یې تر ګواښ لاندې دی. ځکه تیرو تجربو ښوولې ده چې دا ډول حکومتولي د تاوتریخوالي لامل کیږي. د طالبانو د حکومت دا طریقه چې دوی یې مخته وړي، یو شنډه لاره ده. په دغه ډول لارو چارو کې پرته له دې چې په افغانستان کې تلپاتې اجتماعي منازعه حل کړي یا حللاره ورته ومومي، یوازې د زور په مټ، غواړي د افغانستان پر خلکو واک وچلوي. په هغه کچه چې طالب په زور او استخباراتو باندې ټینګار کوي، د افغانستان د خلکو په ذهنونو او روان کې خپل مشروعیت له لاسه ورکوي. حکومت یوازې د زور په مټو تکیه کوي: یوازې واک اعمال کول، یوازې د تاوتریخوالي اعمالول. په معمولي توګه دغه شان حکومتونه، که په افغانستان کې وي یا بل ځای، د خپل ځان پر وړاندې تاوتریخوالی تولیدوي. که افغانستان بیاځلې د تاوتریخوالي په حلقه کې راګیر شي، طالبان په جنګي حالاتو کې د افغانستان د وضعیت د کنټرول لپاره له لازمو مالي سرچنیو څخه برخمن نه دي. د جګړې په میدان کې د افغانستان د کنټرول لازم ځواک او وس نه لري. هغه دینې او مذهبي انګیزې چې د طالبانو په ملاتړو کې د جګړې لپاره شته وې، ارام ارام له منځه ځي سړې او غلې کیږي. هغه ګوریلایي جګړې چې طالبانو ترسره کړې، د دینې عقایدو پر بنسټ نورې غلې او سړیږي او له منځه ځي. ځواکمنه او منظمه اردو، په افغانستان کې مالي سرچینو ته اړتیا لري. طالبان مالي سرچینې په واک کې نه لري. له همدې کبله، که بیا ځلې د تاوتریخوالي پل واوښت، طالبان د افغانستان د وضعیت د کنټرول توان بیا نه لري.
