مغاره چهل ستون در نزدیکی بودای بامیان (حدود یک کیلو متر در غرب مجسمه صلصال) موقعیت دارد.
شهر تاریخی چهل ستون
در گوشه‌ی غربی تندیس‌های بامیان سموج بزرگی در کمرگاه کوه وجود دارد که معروف به چهل‌ستون می‌باشد. یکی از مجموعه غارهای بزرگ بامیان غار چهل ستون است. این غار در منطقه ی سرخ در، در غرب شهر بامیان در فاصله ی یک و نیم کیلومتر قرار دارد. این غار در داخل دیوار بزرگ است و دهلیزهای متعددی آن توسط پایه ها و ستون های سنگی از هم جدا شده اند و به نسبت تعدد همین ستونها آن را «چهل ستون» نامیده اند. این غارها در نوع خود یکی از آثار عمرانی قابل توجه و شگفت آور بامیان اند.
آنچه از چهره‌ی این سموج به نظر می‌رسد احتمالاً سموج متذکره تالاری بوده است که مراسم‌ها و برنامه‌های اجتماعی در آن برگزار می‌شده است.
سنت‌های مختلف در هنر آشپزی مناطق هزاره جات بخش جدایی ناپذیر از رسم ریشه‌دار مهمان نوازی مردم هزاره ها را تشکیل می‌دهند.
غذا وسیله است برای نشان دادن خصلت‌های معنوی و شیوهٔ زندگی مردم و رسم آبروداری، همسایه‌داری و ازخودگذشتگی، همهٔ رویدادهای خوش زندگی و همچنین تغییرات فصل‌ها، همگی در بزم‌های فامیلی جشن گرفته میشوند.
ویژگی‌های آشپزی هرمنطقه هزاره جات بازتاب کننده فرهنگ رسم رواج های آنها است. در مجموع با آشپزی دیگر ولایات افغانستان اشتراکات فراوانی دارد.
ترکیب گروه‌های غذایی گوناگون غلات، حبوبات، سبزی‌ها و پروتئین‌های گیاهی و حیوانی در همه غذاها دیده میشود، نان در شکل‌ها و اندازه‌های مختلف از آرد‌گندم، جو یا ذرت (جواری) طبخ میشود و انواع مختلفی دارد که بر اساس آداب مناطق مختلف متفاوت است و هریک به تناسب و فراخور اقلیم مردم منطقه طبخ میشود.
در ولایت بامیان تنها از کچالو بیشتر از 30 نوع غذا در هزاره جات درست می شوند از قبیل:
کچالوی تندوری، کچالوی اوجوشگ ( آب پز)، کچالوی کلوخی، کچالو چیپس و ...
لیست غذا های محلی هزاره جات:
1 اتله کشکیو: روغن + آرد + اب + دوغ.
2 اشکنه: نان + آب + روغن.
3 اُماج کشکیو: دوغ + بریده خمیر + آب.
4 اوشورک (پیاوه): نان + آب + روغن.
5 آب گوشت (شوربا، شوروا): آب + روغن + گوشت + نان.
6 آش پلو: آش (رشته های خشک شده ی خمیر) + روغن + ماست.
7 آش کشیده: آش + روغن + ماست.
8 آشک: آرد + کندنه.
9 بُسراق، خجور: خمیر + روغن + شکر یا نمک.
10 بلگیو کشکیو: دوغ + خمیر پهن شده + آب.
11 بولانی : آرد + روغن + کچالو + گندنه.
12 پلو برنج: برنج + روغن + گندم + آب.
13 پیاوه کچالو: کچالو + آب + روغن.
14 تلخو: توت + روغن + آب + گندم.
15 چپ جوش: خمیر کلوله شده + روغن.
16 چپاتی: آرد + آب.
17 حلوای پنجری: قند سیاه + آرد + روغن + آب.
18 حلوای سرخ: آرد + روغن + آب + سمنک.
19 حلوای سفید: آرد + روغن + آب.
20 حلوای سوجی: آرد سوجی + روغن + آب.
21 خاگینه روغو (خاگینه روغن): تخم مرغ + روغن.
22 خامپورته: آب + آرد (فیصدی آب نسبت به آرد زیاد تر است).
23 خیگینه -- تخم مرغ
24 خیگینه آو جوشک (تخم آب پز): تخم مرغ + آب جوش.
25 دلده: خرده گندم + آب + روغن + دوغ.
26 دود : نان جواری یا جو.
27 دوغ.
28 سالاد سبزی: سبزی + روغن.
29 سمنک: گندم.
30 سیخ کباب: گوشت.
31 شامی کباب: گوشت بدون استخوان + پیاز + تخم مرغ + آرد.
32 شوله برنج: شوله (برنج آب پز) + روغن + دوغ.
33 شیر برنج : برنج + شیر + روغن.
34 شیر روغو: نان + شیر + روغن.
35 قبرغه داغ: گوشت طبخ شده ی خالص.
36 قروت کشکیو: آرد + دوغ (دوغی که از آب نمودن قروت -کشک- ساخته میشود).
37 قورمه پلو: برنج + قُرمه (خورشت) + روغن و...
38 قورمه کچالو: کچالو(سیب زمینی) + روغن.
39 قیماق: سر شیر.
40 کباب تندوری: گوشت + سیر.
41 کباب: گوشت + ادویه - آب و روغن.
42 کشکیو: آب + آرد + دوغ.
43 گوشت پلو : برنج + روغن + گوشت.
44 گوشت کوچه: گوشت + گندم + روغن + آب.
45 لاندی : به گوشت گفته می شودکه درزمستان خورده میشوند.
46 لیتی: آرد + روغن + دوغ.
47 منتو: آرد + کچالو + گوشت + ترکاری.
48 نان بته (قروتی): نان + دوغ + روغن.
49 نان پتیر: نان فتیری مخلوطی از آرد، روغن و نمک.
50 نان جو، کل جو.
51 نان جواری، شاخل، مشنگ (گدوله).
52 نان گندم.
53 نان ملیده: نان + روغن
54 نان و چای.
55 نان و دوغ.
قلعه‌ای است زیبا و تاریخی در سید آباد بامیان در سمت جنوب شهر غلغله، به گفته‌ی مردم محل توسط یکی از حاکمان بامیان در سال ۱۷۵۰م ساخته‌شده است. بعضی‌ها می‌گویند قلعه الله داد مُغل از یک حکمران بامیان بوده که زینل‌خان مُغل حاکم بامیان در حدود سال‌های ۱۷۵۰م این قلعه را درست کرده است و همین قلعه‌ی چهل‌دختران متعلق به دختر حاکم بوده است که توسط دو برادر به نام حیدر علی و سعید محمد معماری شده است. بعضی‌ها قدامت آن قلعه را به دوره‌های قدیم نسبت می‌دهند که گویا قلعه‌ی دخترِ همان پادشاهی بوده که رمز فتح کردن شهر غلغله را به چنگیزخان در قرن سیزدهم رهنمایی کرده است.
کاروان‌سرای شش‌پُل بامیان محل بود باش کاروان‌های مسیر بامیان. در بامیان پنج کاروان‌سرای (شش‌پل، کالو، آق‌رباط، دره‌ی غندک، سچک و اخضرات) خوشبخاته هنوزکاملا تخریب نگردیده است. مابقی کاروان‌سرای‌‌های بامیان کاملاً تخریب گردیده و یا هم بسیار آثار کم از ایشان باقی مانده است. چند قبل وزارت اطلاعات و فرهنگ اعلام کرده بود که ناتان ستروپ، رییس موسسه‌ی فیروزکوه در دیدار با محمدطاهر زهیر، سرپرست این وزارت آمادگی نهادفیروزکوه را برای بازسازی کاروان‌سرای شش‌پُل ولایت بامیان ابراز کرده است. بازسازی این آبدات تاریخی، سبب رونق صنعت گردش‌گری در این ولایت باستانی بیشتر می گردد. این کاروان‌سراها در مسیر شاهراه ابریشم در قرن دوم میلادی ساخته شده است و مسافرانی که از وادی شهر بامیان می‌گذشتند، شب را در این کاروان‌سراها سحر می‌کردند.
شهر ضحاک شهر باستانی و تاریخی که در ۱۷ کیلومتری شرق شهر بامیان و در سه‌راهی بامیان، شیبر و دره‌ی کالو بر فراز تپه‌ی سرخ‌رنگ با ارتفاع ۱۰۰ -۲۰۰ متر موقعیت دارد. شهر ضحاک، قدامت ۲۰۰۰ دوهزارساله دارد؛ اما مردم در افسانه‌ها قدامت آن را به ۶۰۰۰ هزار سال قبل می‌رسانند. افسانه‌های زیادی در بین مردم هزاره دربارهٔ این شهر وجود دارد. یکی از آنها، افسانه زیر است: «در این دژ نظامی، شاه قدرتمندی معروف به ضحاک حکمروایی می‌کرد. او برای این که خود را در برابر دشمنان حفظ کند، دو مار را روی شانه‌های خود نگهداری می‌کرد که گفته می‌شد غذای آنها مغز آدمی زاد بوده است.
شهر ضحاک، قدامت ۲۰۰۰ دوهزارساله دارد؛ اما مردم در افسانه‌ها قدامت آن را به ۶۰۰۰ هزار سال قبل می‌رسانند. این شهر باستانی و تاریخی در ۱۷ کیلومتری شرق شهر بامیان و در سه‌راهی بامیان، شیبر و دره‌ی کالو بر فراز تپه‌ی سرخ‌رنگ با ارتفاع ۱۰۰ -۲۰۰ متر موقعیت داردکه دربرخی آثار از آن به نام شهر سرخ نیز یاد شده است.
در وسط شهر تونلی وجود دارد که از رسیدن آب به داخل قلعه حکایت دارد. تونل متذکره با پله‌های مارپیچ کندن‌کاری شده، درنهایت به حوض پرآبی می‌رسد که توسط نل‌های سفالی از دو دریای کالو و مرکزبامیان که در دو ضلع شمالی و جنوبی تپه واقع‌شده است پرُمی شده.
طبق روایات شفاهی در این شهر شاه قدرتمندِ ستمگر صدها سال حکمرانی کرده است که کوره‌های اسلحه‌سازی آن در دره‌ی یراق، مطبخ و آشپزخانه‌ی آن در سرخوشک قرار داشته و باغ زنانه‌ی کنونی شش‌پُل، چهارباغ شاهی بوده که از آن به نام روضه‌ی رضوان تعبیر شده و این چهارباغ با درختان متنوع از سرو صنوبر و اقسام درختان میوه مزین بوده است.
این شهر قدیمی بر روی تپه مرتفعی که در ۱۷ کیلومتری شرق بامیان واقع است، قرارگرفته است و آبدره‌ی کالو و دره‌ی بامیان در دامنه‌ی آن به هم می‌پیوندند. به گفته‌ی غبار قدمت این شهر به دوره‌ی بودائی برمی‌گردد؛ ولی بر اساس دیدگاه دیگر تاریخ‌نگاران شهر ضحاک سابقه‌ی بسیار طولانی دارد. ویرانی‌های قدیمی این شهر در دوره‌ی ملوک شنسبانیه تعمیر شدند و آبادی‌های آن بیشتر شده و مورداستفاده وسیع قرار گرفتند. این شهر موقعیت استراتژیک جالبی داشته است و هنگام حمله‌ی چنگیز در ان نبردهای سختی درگرفته بود.
شهر ضحاک شهر باستانی و تاریخی که در ۱۷ کیلومتری شرق شهر بامیان و در سه‌راهی بامیان، شیبر و دره‌ی کالو بر فراز تپه‌ی سرخ‌رنگ با ارتفاع ۱۰۰ -۲۰۰ متر موقعیت دارد. شهر ضحاک، قدامت ۲۰۰۰ دوهزارساله دارد؛ اما مردم در افسانه‌ها قدامت آن را به ۶۰۰۰ هزار سال قبل می‌رسانند. افسانه‌های زیادی در بین مردم هزاره دربارهٔ این شهر وجود دارد. یکی از آنها، افسانه زیر است: «در این دژ نظامی، شاه قدرتمندی معروف به ضحاک حکمروایی می‌کرد. او برای این که خود را در برابر دشمنان حفظ کند، دو مار را روی شانه‌های خود نگهداری می‌کرد که گفته می‌شد غذای آنها مغز آدمی زاد بوده است.
شهر ضحاک، قدامت ۲۰۰۰ دوهزارساله دارد؛ اما مردم در افسانه‌ها قدامت آن را به ۶۰۰۰ هزار سال قبل می‌رسانند. این شهر باستانی و تاریخی در ۱۷ کیلومتری شرق شهر بامیان و در سه‌راهی بامیان، شیبر و دره‌ی کالو بر فراز تپه‌ی سرخ‌رنگ با ارتفاع ۱۰۰ -۲۰۰ متر موقعیت داردکه دربرخی آثار از آن به نام شهر سرخ نیز یاد شده است.
در وسط شهر تونلی وجود دارد که از رسیدن آب به داخل قلعه حکایت دارد. تونل متذکره با پله‌های مارپیچ کندن‌کاری شده، درنهایت به حوض پرآبی می‌رسد که توسط نل‌های سفالی از دو دریای کالو و مرکزبامیان که در دو ضلع شمالی و جنوبی تپه واقع‌شده است پرُمی شده.
طبق روایات شفاهی در این شهر شاه قدرتمندِ ستمگر صدها سال حکمرانی کرده است که کوره‌های اسلحه‌سازی آن در دره‌ی یراق، مطبخ و آشپزخانه‌ی آن در سرخوشک قرار داشته و باغ زنانه‌ی کنونی شش‌پُل، چهارباغ شاهی بوده که از آن به نام روضه‌ی رضوان تعبیر شده و این چهارباغ با درختان متنوع از سرو صنوبر و اقسام درختان میوه مزین بوده است.
این شهر قدیمی بر روی تپه مرتفعی که در ۱۷ کیلومتری شرق بامیان واقع است، قرارگرفته است و آبدره‌ی کالو و دره‌ی بامیان در دامنه‌ی آن به هم می‌پیوندند. به گفته‌ی غبار قدمت این شهر به دوره‌ی بودائی برمی‌گردد؛ ولی بر اساس دیدگاه دیگر تاریخ‌نگاران شهر ضحاک سابقه‌ی بسیار طولانی دارد. ویرانی‌های قدیمی این شهر در دوره‌ی ملوک شنسبانیه تعمیر شدند و آبادی‌های آن بیشتر شده و مورداستفاده وسیع قرار گرفتند. این شهر موقعیت استراتژیک جالبی داشته است و هنگام حمله‌ی چنگیز در ان نبردهای سختی درگرفته بود.
شهر بربر در تقاطع سه دره (دره یی كه به سوی بندامير ميرود، دره یی كه از سمت شهر باميان می آيد و دره یی كه به جانب مركز نَيَك امتداد یافته) در ابتدای منطقه‌ی فیروزبهار موقعیت دارد که گفته می شود معبر راه ابریشم و یکی از مناطق بسیار مهم تجارتی بوده است.
در سه کیلومتری شرق بازار نَیک در ابتدای منطقه‌ی فیروزبهار قلعه‌ای است معروف به شهر بربر، این قلعه در بالای تپه‌ی مرتفع قرار دارد که از سه طرفِ شرق، غرب و جنوب صعود کردن به آن محال است به لحاظی که از نصف به بالا کاملاً صخره عمودی است و فقط از طرف شمال آن، که تُندی شیب آن کم‌تر است می‌توان به قلعه بالا رفت.
دیوار متذکره نشان‌دهنده‌ی محوطه‌ی شهر است و فعلاً اثری از خانه‌های مسکونی و بخش‌های شهری وجود ندارد و همه با خاک یکسان شده است؛ اما وجود سفال‌های مختلف‌النوع و آسیاب‌های دستی و استخوان‌های انسان و حیوان که براثر حفاری نامنظم دزدان عتیقه صورت گرفته است، معلوم میشود که بخش‌های شهری زیر آوار قرار داشته و برای بررسی و شناخت دقیق‌تر شهر موصوف حفاری باستان‌شناسانه الزامی می‌باشد.
دیوار متذکره نشان‌دهنده‌ی محوطه‌ی شهر است. موسفیدان منطقه به نقل از اجداد خود افسانه هایی در مورد بربر را چنین یاد می‌نمایند: شخص قدرتمندی بوده؛ بربر زمانی می زیسته که دین اسلام به این منطقه آورده شد و او آخرین حاکم غیر مسلمان درآن منطقه بود. به روایت مردم محل، بربر همه چیز را رام کرده بود جز آب بند امیر و آژدهای بامیان را، ازینرو او از دو چیز و یک فرد در هراس بود: آب بند امیر، اژدهای بامیان و حضرت علی.
چهل برج قلعه‌ای با ۷۰۰ سال قدامت تاریخی در ولسوالی یکه ولنگ نمبر2 ولایت بامیان موقعیت دارد.
چهل‌بُرج شهر تاریخی عظیم و شگفت‌انگیزی است که در بالای تپه‌ی به ارتفاع ۱۰۰-۱۵۰متر در قریه‌ی دهن قول واقع‌شده است. از چهره‌ی ظاهری و فزیکی آن به نظر می‌رسد که روزی یکی از مهم‌ترین مراکز حکومتی بوده باشد و حکمرانان مقتدری در آغوش پرورده باشد. این شهر تاریخی اگرچند به چهل‌بُرج معروف است ولی زمانی که شمارش کنیم بیش از شصت بُرج در آن وجود دارد.
بُرج‌ها و دیوارهای این دژ نظامی از پایین به بالا به چهار حلقه‌ی مسلسل اِعمار شده است و حلقه‌ی مرکزی در مرتفع‌ترین مکان تپه از همه مستحکم‌تر به نظر می‌رسد که احتمالاً جایگاه پادشاه و مرکز حکومتی بوده است.
شگفت‌تر از همه وجود حوض آبِ شفاف و گوارا در زیر تپه‌ی چهل‌بُرج است که به‌احتمال‌زیاد به دریاهای دو طرف شمالی و شرقی شهر وصل می‌باشد که از ارگ و محله‌های مختلف شهر توسط پلکانی به آن حوض رسیده، در مواقعِ اضطراری آب آشامیدنی خویش را از آن تهیه می‌کرده‌اند.
همچنین اگر به‌دقت نگاه کنیم شیار و نماد دوتا جوی را در دو طرف چهل‌بُرج یکی به‌طرف کلیگان و دیگری به‌طرف سرِ زولیج مشاهده میشود، طوری که مردم محل افسانه‌ی شیرین و فرهاد را به آن نسبت می‌دهند.
قلعه تاریخی گوهرگین بین بامیان و یکاولنگ، در 18 کیلومتری نیک بر فراز تپه‌ای سنگی نزدیک فیروز بهار، در ولسوالی یکه ولنگ-بامیان واقع شده است. برج‌ها و دیوارهای این قلعه با نقش و نگارهای جالب و دیدنی در عصر زمان ساخته شده بود که امروز با آنهم که تعداد زیاد آن تخریب شده از زیبایی های خاص برای یک گردشگر و یا محقق برخوردار است.
در ابتدای دره‌ی سرِقول در سمت جنوبی فیروزبهار بالای یک تپه و صخره‌ی سنگی آثار بُرج‌های متعدد و نیمه ویران که دارای نقش و نگار می‌باشد. وجود دارد و به نام گوهرگین یاد میشود. سمت شرق و شمال آن با کوهِ مرتفع احاطه‌شده که خود نقش مستحکم امنیتی را برای شهر دارد. در سمت غرب و جنوب آن دره واقع‌شده است.
درحال حاضرنوزده بُرج به چشم می خورد درحالیلکه مردم همان محل می گویند که در گوهرگین به تعداد چهل بُرج وجود داشته که فعلاً تخریب‌شده است.
استوپۀ کلیگان در ولسوالی یکه ولنگ نمبر2 ولایت بامیان موقعیت دارد.
این ساحه ی باستانی در ۴۸ کیلومتری شمال غرب مرکز ولسوالی یکه ولنگ در مسیر جاده ی اصلی که به طرف پایین یکه و لنگ می رود موقعیت دارد و دارای مغازه های متعددی به اندازه های مختلف است که در چند طبقه ساخته شده است. همچنین انتهای قسمت غربی کلیگان در راه اصلی استوپه ای قرار دارد. بقایای ساختمان تخریب شده ی دوره ی بودایی که به شکل دو طبقه ای در محوطه ی تقریبا ۴۳ متر و ۳۴متر مربع مساحت اعمار شده است توجه را به خود جلب می کند.