د طالبانو ماهيت او دوی څه دي؟
شیشه: ښاغلی استاد محق، په دې مرکه کې مو له حضور څخه مننه. د طالبانو له واکمنۍ یو کال واوښت، غواړم ستاسو له خولې د طالبانو تعریف واورم. له دغې ډلې څخه ستاسو پيژندنه څه ده؟ له طالبانو چې کوم جامع تصویر لرئ، هغه څه دی؟
محق: تاسو او ستاسو هغو مینه والو ته چې دا برنامه ګوري، سلام. ستاسو له دې نوښت هم مننه چې پيل کړی مو دی. ښه او اغیزمن پيل دی او اړتیا ده چې د شنونکو او په ځانګړې توګه د هغو کسانو ترمنځ چې په تیرو شلو کلونو کې په مسایلو کې دخیل و، دا خبرې اترې ترسره او لا زیاتې شي.
د طالبانو په اړه، که یې په خورا لنډیز سره ووایم، یوه سختدریځې مذهبي ډله چې په سختدریځۍ سربیره دوه نورې ځانګړنې هم لري: لومړۍ ځاناګړنه، له کلیوالي او قیبلهوي ارزښتونو سره د دوی تړاو، دوهمه ځانګړنه، له هیواده د باندې د یوه محاسبه شوې بهرني استخباراتي بنسټ تر ملاتړ پورې د دوی تړاو. دا فکټورونه طالبانو ته ځانګړی هویت ورکوي. دې ټکیو ته له دې کبله هم پاملرنه مهمه ده چې موږ القاعده او داعش او نور سختدریځي جریانونه هم لرو، چې دا ټول د دیني بنسټپالنې تر چتر لاندې یو له بل سره اوبدل کیږي او شمیر یې هم خورا پراخه دی؛ خو دا ټول جریانونه، ټولې هغه ځانګړتیاوې چې د طالبانو په اړه مو یادې کړې، نه لري، یا په دغه بڼه او کیفیت باندې نه دي. د ساري په توګه داعش، القاعده او په سیاسي اسلام باندې باورمند ټول اسلامي سازمانونه هڅه کوي چې د ټولنې له مختلفو پاړکیو څخه دې غړي جذب کړي؛ د اجتماعي ریښې له اړخه دا ډلې ښاري دي، یو شمیر غړي يې له متوسطې ښاري طبقې څخه دي؛ د زدهکړو له اړخه هم ډيریو یې پوهنتون لوستی دی. البته په وروستیو کلونو کې د اخوان المسلمین په اړه دا بحث و چې دوی هم تر ډیره پورې په کلیوالپالنه کې بند پاتې دي او له ښاري ارزښتونو څخه لیرې شوې دي. د حسام تمام په نوم یو مصري لیکوال چې اوس ژوندی نه دی، د اخوان په اړه یې نقد کښلی دی چې یو یې تر (تریف الاخوان) عنوان لاندې او د اخوان د کلیوال پالنې په مانا دی، چې لیکل شوی او چاپ شوی و. د هغه د لیکنې له مخې، په ۱۹۴۰ لسیزه کې د اخوان ډیری غړي ښاري کسان و، خو له ۱۹۷۰ لسیزې را وروسته، دا جریان تر ډیره کلیوال شو او له کلیوالو او غیرښاري کسانو یې غړي جذب کړل. ښکاري چې اوس هم خبره همداسې ده. البته د مصر په کلیو او بانډو کې د افغانستان په پرتله، د سواد او پوهنې کچه خورا لوړه ده او له کلتوري اړخه دوی ښار ته نږدې دي او لږ تر لږه له ښاري ارزښتونو سره بلدیت لري. که یې له دې اړخه وګورو، طالبان له هغو ګوته په شمیر ډلو څخه دي چې سخت بدوي فکر لري. بدويتوب د دوی هغه ښکاره ځانګړنه ده چې طالبان له نورو ډلو څخه بیلوي. البته د دوی کړنې او رفتار دوی ته ډیر طبیعي ښکاري؛ خو نور بیا، هغه که اسلامپالې، لیبرال او یا مذهبي ډلې او حتی بهرنۍ سیاسي ډلې دي، کله چې له هیواده بهر دوی ته نظر وکړي، د طالبانو کار او کړنې ورته عجیب او غریب ښکاري؛ خو خپله طالبان دا چې دوی بدوي او کوچیاني ځواک دی، خپلې کړنې یې ورته عادي ښکاري او دا خبره دوی ډیره جدي هم نه ګڼي. له همدې کبله، طالبان چې د سختدریځۍ له کبله له نورو اسلامپالو ډلو سره ورته والی لري، خو کوچیانيتوب د دوی له هغوی سره د بیلوالی ټکی او نښه ده.
بل اړخ چې زما په نظر تر ټولو خطرناک دی، دا دی چې طالبان استخباراتي خلک دي. نورې سیاسي ډلې هم د سیاست په ډګر کې د رامنځته کېدونکو لوړو ژورو په ترڅ کې له همغو او د سیمې له نورو استخباراتو سره یا نږدې کېږي، یا ترې لرې کېږي. د دوی ترمنځ په اګاهانه او ناآګاهانه ډول راکړه ورکړه ترسره کیږي، یعنې د سیاسي ځواکونو د جوړښت صحنه داسې رامنځته کیږي او وړاندې ځي چې دوی هم لوبې ته ننوځي. البته د لوبې قانون بل څوک، یعنې په سیمه کې اغېزناک قدرتونه ټاکي او دوی هم په هغه ځمکه کې لوبه کوي چې قواعد یې استخباراتي سازمانونو تعیین کړي دي او په پایله کې، دوی نه غواړي، خو د دغو جوړښتونو او سازمانونو په خدمت کې پریوځي. یوه بېلګه یې په ۱۹۷۰م او ۱۹۸۰م کې افغان مجاهدین وو. دوی په پیل کې په کومه استخباراتي دستګاه پورې تړلي نه وو، خو په سیمه کې سیاسي بهیر داسې و چې لوبغاړي یا د شوروي اتحاد خوا ته ښویېدل او کارونه یې د هغه په ګټه تمامېدل، یا د شوري د ګټو خلاف واقع کېدل.
چپي ګوندونو، په ځانګړي ډول خلق او پرچم داسې کارونه ترسره کړل، چې د هغه وخت د شوروي په ګټه وو، په مقابل کې یې د مجاهدینو ځواکونو یا حزب اسلامي داسې فعالیتونه وکړل چې د امریکا، ناټو او د هغوی د متحدینو په ګټه وو. له دې پلوه، اخوان المسلمین، حزب التحریر، داعش، القاعده یا سیمهییز سازمانونه لکه د پاکستان جماعت اسلامي او په عربي هېوادونو کې نور سازمانونونه تر همدې قاعدې لاندې راځي. غالباً دا د استخباراتي دستګاوو له خوا جوړ شوي نه دي، خو محلي لوبغاړي او د لوبې قواعد بل چا تعیین کړي دي، کله چې دوی د لوبې میدان ته ښکته کېږي، په ناخواسته ډول د یوې لویې ستراتیژۍ په خدمت کې واقع کېږي.
خو که طالبانو ته له دې زاویې وګورو، زما په اند، له نورو بنسټپالو ډلو سره جدي توپیر لري، هغه دا چې د دوی بنسټ اېښودنه، رامنځته کېدل حتی زېږېدل بیا تر هغه پړاو پورې چې موږ یې شاهدان یو، ټول د پاکستان له اشرافو سره ترسره شوي دي او د هغه کنټرول او نفوذ په وسیله چې دې استخباراتي دستګاه درلود، اوس یې د لارې په منځ کې، د هغوی په مشوره، د ایران له استخباراتو سره هم نږدېوالی پیدا کړی دی. د روسیې له استخباراتو سره هم پېچل شوي، له چین سره هم په اړیکه کې وو او اوس هڅه کوي چې له اروپا او امریکا سره هم استخباراتي لوبه مخ ته یوسي. خو د طالبانو مدیریت او کنترول تل د پاکستان د استخباراتو په لاس کې دی او که دغه مدیریت او ملاتړ نه وای، طالبانو د نړیوالې ټولنې، پخواني حکومت او نورو خنډونو په مقابل کې په سختۍ دوام کاوه او دومره پرمختګونه یې په سختۍ کول. خو موږ د افغانانو په توګه، له داسې ډلې سره سروکار لرو چې د پاکستان د استخباراتي دستګاه له خوا جوړه شوې او د دې دستګاه ستراتیژيکې ګټې د افغانستان د خلکو له ملي ګټو سره په تضاد کې واقع کېږي او دا د دې لامل کېږي چې موږ افغانستان د خپلو ملي ګټو ضد استخباراتو لخوا په مستعمره یا اشغال شوې بڼه ووینو او طالبان د دې سیاست یا استخباراتي ستراتیژۍ خورا مهم ابزار دي.
آيا طالبان د افغاني کلتور او ټولنې بومي استازي دي
شیشه: تاسو وویل چې د پاکستان استخباراتي اړخ ډېر پکې پیاوړی دی، تاسو چې کومه تیوري وړاندې کوئ، له بلې نظریې سره په ټکر کې راځي، چې طالبان بومي ګڼي او احساسوي چې ښايي د ګاونډیو هېوادونو استخبارات دوی په مناسبه ځمکه کې وپېژني او ګټه ترې واخلي؛ خو طالبان د افغاني ټولنې د فرهنګ او روان ډېر رښتینی تولید دی. په ځانګړي ډول هغه غبرګون چې موږ په وروستیو کې د طالبانو په مقابل کې ولید چې ټولنه په یوه اتفاق طالبانو ته تسلیم شوه او کابل او نورو ښارونو ته د طالبانو د ننوتلو په وخت کې یې جدي برخورد او غبرګون ونه ښود، د دې چارې ښه نښه ده. له دې نه چې تېر شو، ځينې قوانین چې طالبان یې په ټولنه کې پلي کوي، د دې قوانینو له تاوتریخجن اړخ سره ښايي تر یوه حده مخالف وي، خو په حقیقت کې چې دوی کوم اوامر او احکام صادروي، په ټولنه کې یو ډول منل، مطابقت او همغږي ورسره شته، دا ټکر/تعارض تاسو څنګه رفع کوئ، تاسو احساسوئ چې دا سمه نه ده چې طالبان تر یوه حده بومي ځواک هم وبولو چې د ټولنې له روان او کلتور سره هم جوړجاړی لري؟
محق: ښه، دا هغه روایت و چې موږ د عمران خان له خولې واورېد، دی مخکې تر دې چې له خپلې څوکۍ لرې کړای شي، په نړیوالو ناستو، له دې ډلې د اسلامي هېوادونو په کنفرانس کې، چې په پاکستان کې جوړ شوی و، دې ټکي ته اشاره وکړه او ټينګار یې پرې وکړ او اوس هم د پاکستان مشران همدا وايي چې طالبان بومي ځواک دی او باید د یوه واقعیت په توګه ومنل شي. البته یوازې پاکستان دا خبره نه کوي، په امریکا متحده ایالاتو کې ځينې لوبغاړي او په هغه هېواد کې ځينې کړۍ هم په دې باور وې او دا نظر د هغه هېواد د قدرت په ځينو کړیو کې هم موجود و او په وروستیو کلو کې هم مطرح شو چې دا طالبان داسې ځواک دی چې د افغاني ټولنې له متن څخه راپورته شوي او د دې فرهنګي او ټولنیز جوړښت استازیتوب تر نورو په ښه ډول کوي او موږ باید دوی بالذاته بهرنی ځواک ونه بولو، که څه هم له بهرنیانو سره یې تعاملات کړي دي. په امریکا کې هم ځينې کړۍ همدا خبره کوي. په ایران کې هم ځينې دولتي کړۍ غواړي پر دې روایت تکیه وکړي چې غوره ده موږ طالبان د یوه واقعیت په توګه ومنو او د لرې کولو فکر یې ونه کړو. په دې خاطر چې دوی په ټولنه کې ریښه لري او د له منځه وړلو وړ نه دي.
دا د هغه روایت یوه برخه ده چې فکر کوو تر ډېره له سیاسي انګېزې او موخو سره رامنځته شوی دی. البته باید هر روایت پر ځینو واقعي فاکتونو هم تکیه ولري، خو دغه فاکتونه په یو ډول ډلبندي او پیاوړي کېږي او له داسې قطعاتو څخه رامنځته کېږي چې له هغو سیاسي موخو سره په متناسب ډول وړاندې شي. له دې پرته، د افغانستان، یا هرې بلې ټولنې په اړه قضاوت کول چې په پرتلیز ډول وسنجوو، یو ډول او کلي قضاوت دی. د دې قضاوت پر بنسټ، داسې ښکاري چې افغانستان له یوې مخې طالباني ټولنه ده، یا ایران له یوې مخې حزباللهي ټولنه یا د عراق یا سوریې په اړه ووایو چې له یوې مخې داعشي ټولنه ده چې په هغه کې دغې ډلو وده کړې ده. یا ووایو چې مصر له یوې مخې اخواني ټولنه ده. دا قضاوت د یوه پېچلي وضعیت ساده کول دي. د هغو رنګارنګیو، توپیرونو او تکثرونو له پامه غورځول دي چې په هغه ټولنه کې عملاً موجود دي. موږ په دې ډول تفکر هغه پېچلې ټولنه د ټولنې یوه عنصر ته راکموو چې هلته موجود دی.
د افغانستان په اړه هم که موږ واقعبین واوسو، چې لږترلږه تر مشروطه خوځښت وروسته د افغانستان ټولنې بېلابېل طیفونه درلودلي دي. یو نالوستی او لږلوستی طیف دی چې زموږ کلیوال خلک جوړوي او د سیاسي ایډیولوژیو او سیاسي جریانونو په اړه هېڅ پوهاوی نه لري. پر دې سربېره، کوچیان او بدوي خلک چې له لومړني سواد څخه بې برخې وو. واقعیت دا دی چې دغه ډلې نه بنسټپالې دي، نه چپیان، نه لیبرال، بلکې یو پخوانی دودیز فرهنګ لري، خو له ایډیالوژیک اړخه هېڅ ځای ته رسېدلي نه دي. دا د افغانستان د ټولنې یوه برخه وه او اوس هم دي. اوس په ټولنه کې د سواد کچه تر هغه وخته یو څه ښه شوې چې مشروطه غوښتونکي ژوندي وو. خو په هغه وخت کې د ټولنې یوه برخه د مشروطیت غوښتونکو او د هغوی د مخالفینو پر وړاندې بې طرفه وو. په مقابل کې یې د مشروطیت غوښتونکو جریان و چې د هغه وخت تر ټولو پرمختللی جریان و او له هغو جریانونو سره سم روان و چې په ایران، ترکیه او نورو ځایو کې پېښېدل. د مشروطیت جریان مهم سیاسي مسایل مطرح کول چې د سیاسي قدرت د مهار کولو مساله وه، د قدرت د وېش مساله وه، د قدرت نننۍ بیا جوړونه وه چې لا انساني شي. له اوسنیو شرایطو سره برابر شي، د خلکو غوښتنو ته په کتو تنظیم شي او مشروطیت غوښتونکي هغه وخت یو ستر ګام و.
خو د مبارزې په لارو چارو، ټولنیز موقف او ځينو تکتیکونو په غوره کولو کې یې کمي درلودل، خو موږ سل کاله وړاندې د ټولنې په یوه برخه کې له نورو هېوادونو سره په متناسب ډول د مډرن کېدو خوا ته روان وو. دا هم د افغانستان د ټولنې واقعیت دی. وروسته د څلوېښتمې هجري شمسي لسیزې په اوږدو کې، دې جریان د چپي ګوندونو په وجود کې دوام پیدا کړ. دوی راغلل، ګوندجوړونه یې وکړه او په ښوونځیو او پوهنځیو کې یې شبکې جوړې کړې او په دې ځایونو کې یې پلویان پیدا کړل. دا هم د افغاني ټولنې د واقعیت یوه برخه ده چې دوام یې په مدني ټولنه او نورو ځایو کې وینو چې په افغانستان کې رامنځته شول.
د ایډیولوژیک او سیاسي مبارزې له اړخه هم ګورو، چې که ټولنه په خپل حال پرېښودل کېدای او له بلې خوا بهرنی فشار نه وای، چې دغه جریان یې له یوه مضاعف ځواک سره د افراطپالنې خوا ته بېولی وای، په طبیعي حالت کې افغاني ټولنه دا ظرفیت لري چې د مډرن کېدو، نوي کېدو او مډرنو پدیدو خوا ته ستنه شي او موږ دا په شاهي دوران، په ځانګړې توګه د شاهي دورې په وروستیو یوه دوو لسیزو او د داود خان په جمهوري دوره کې وکتل. په دې دورو کې په افغانستان کې سینماوې جوړې شوې، موسیقي تر یوې اندازې وغوړېده، د دې ترڅنګ پوهنتونونه جوړ شول. د افغانستان هوايي شرکتونه او نور څيزونه چې په ټوله کې د دې نښه وه چې په افغانستان کې د مډرن او نوي کېدو ظرفیت شته او که د هغو په وړاندې خنډ نه وي، او لږ هم مدیریت شي، او دولت پام ورته وکړي، دا ټولنه د نوي کېدو خوا ته تللی شي.
تر جګړې مخکې، لوی ښارونه، په ځانګړې توګه کابل، د دې شاهد و چې د شعر او موسیقۍ، سیاسي، فرهنګي او نورو نویو برخو کې مو ډول ډول بحثونه درلودل. کابل په همغه مسیر روان و. کندهار او مزار شریف او نور ښارونه هم ورو ورو د مډرن کېدو خوا ته روان وو. له دې کبله، د افغاني ټولنې د واقعیت یوه برخه همدا ده چې که په خپل حال پرېښودل شي او فشار او ځپل پکې نه وي، د نوي کېدو خوا ته ځي. د ټولنې یوې بلې برخې ته مې هم اشاره وکړه چې نیمهبدوي یا کلیوال خلک دي چې هغوی هم له مډرن کېدو سره ایډیولوژیک تضاد نه لري. سمه ده چې د ځينو کلیوالي او بومي ارزښتونو له کبله، چې لري یې، د دې لیدل ورته اسانه نه وي چې لور یې په بېحجابه جامو کې راشي او د موسیقۍ په محفل کې ګډون وکړي. ښايي له هغه ځایه تر اوسه فاصله وي، خو زیاتره یې له دې سره ستونزه نه لري چې لور یې ولاړه شي او په ښوونځي کې درس ووايي. یا که مثلاً د هغوی په چاپېریال کې ګډا، اتڼ او موسیقي وي، ستونزه نه ورسره لري. حتی زموږ په کوچیانو کې هم په دې اړه ډېر حساسیت نشته؛ خو کله چې یو ملا یا بنسټپال سیاسي فعال راشي او د دوی ترمنځ دې مسایلو ته لمن ووهي او ووايي چې داسې ده او هغسې ده او وروسته د ټولنې د بې طرفه ځواک یوه برخه د مډرنو ارزښتونو پر وړاندې تحریک کړي.
په هر حال، په افغاني ټولنه کې داسې کسان شته او یا هم په افغاني ټولنه کې داسې کسان شته چې طالبان فکر کوي او د طالبانو له ارزښتونو او د کار له طریقې سره کومه فکري ستونزه نه لري. خو دا د ټولنې اکثریت نه دي. دا یوه مسله ده چې باید ټینګار وشي. یوه برخه شته چې دا ډول فکر کوي، خو د سلنې له مخې، که موږ وګورو او موږ په یوه ډیموکراتیک او آزاد چاپیریال کې یو چې هرڅوک د رایو د صندوق یا نورو تنظیمي فعالیتونو له لارې د پاتې ځواکونو تر څنګ خپل دریځ روښانه کوي. زه فکر کوم چې زموږ په ټولنه کې ښايي 30% خلک وي، که پښتانه وي او که د نورو قومونو په منځ کې، دوی طالباني فکر کوي. د افغانستان په سویل کې د پښتنو په منځ کې ښايي د طالبانو ارزښتونه زیات وي، خو د تاجکو په منځ کې هم شته، د هزارهګانو په منځ کې، د ازبکانو په منځ کې او د نورو توکمونو په منځ کې، په سلو کې کمه ده چې د طالبانو په څېر فکر کوي؛ خو د ټولنې له شپیتو څخه تر اویا سلنه پورې که بهرنی فشار او یا له بهر څخه مسلط قوت نه وي، طالبان نه دي. اوس چې دوی تر کومه حده لیبرال یا سیکولر دي او که نه، دا راتلونکی بحث دی.
له عنعنوي اړخه، که پام وکړو، موږ په خپل معاصر تاریخ پوهیږو، په هرصورت، داسې اسناد شته، کله چې مشهور امپراتور بابر ګورګاني په کابل یا تیموریانو واکمني کوله، په دې ځایونو کې موږ نسبتا آزاده ټولنه درلوده. لیبرال، په عصري معنی کې نه، مګر په منځني معنی کې. موږ وینو چې په کابل او هرات کې موږ داسې ټولنه درلوده چې مذهبي کثرت یې درلود او د خلکو ژوند رنګارنګ وو. د بابرنامې کتاب چې موږ ولوستل، په ښکاره ډول ښيي چې په دې ښارونو کې مکې وې، موسیقي وه، جومات وو، دیني مدرسه وه، د نڅا او د پښو د وهلو مراسم وو او هندوانو او سیکانو هم فعالیت درلود. سوداګرۍ او په ټولنه کې ژوند و. په دې ټولنه کې دوی هم مسلمانان وو، خو دوی یو له بل سره نه جنګېدل، کلونه کلونه یې یوځای ژوند کاوه او د دین او هویت هغه تورې کرښې چې موږ یې په نننۍ نړۍ کې وینو، په هغه وخت کې یې واقعاً شتون نه درلود. موږ په هرات کې له زرو کلونو څخه زیات د هویت ټولنه درلوده. د هرات په تاریخ کې د یهودانو سره د دښمنۍ پدیده په هیڅ صورت نه وینئ. برعکس یهودي خپل معبد، خپل مکتب او د ټولنې د نورو خلکو په څیر د ټولنې په سوداګرۍ او اقتصاد کې خپله ونډه لري او مسلمانه ټولنه هیڅ حساسیت نه ښيي. هرڅوک یوځای ژوند کوي، تجارت کوي، خندا او ټوکې کوي او یو سولهایز ټولنیز ژوند لري. دا د بنسټپالو ایډیالوژیو له راتګ مخکې زموږ دودیز حالت دی. اوس دا شیان چې په ۳۴ کلنه جګړه کې راغلي او له بده مرغه ټول د تاوتریخوالي له لارې منځ ته راغلي دي. کله چې دوی راغلل، دوی هڅه وکړه چې د وسلو په زور د ټولنې ټولنیز جوړښت بدل کړي. طبیعي ده چې هر ډول جبري او تحمیل شوی بدلون ټولنه دې ته اړ باسي چې غبرګون وښيي. د بېلګې په توګه، کله چې تاسو په زوره له مالک څخه ځمکه اخلئ، طبیعي ده چې مالک او ترهغه اړونده کسان د ګواښ احساس کوي او وسله پورته کوي او مړي کیږي. همدا ډول، کله چې یو ځواک راشي او د یوې ډلې پر دیني عقیدو مستقیم برید وکړي، طبیعي ده چې ځینې یې غبرګون وښيي. د طالبانو په هغه طریقه چې موږ د ټولنې ټیټې کچې ته ځو او د هغو ځایونو په اړه چې په بهر او رسنیو کې یې وضعیت نه دی منعکس شوی،د ننه له خلکو سره اړیکه ونیسو نو وبه ګورو چې د طالبانو له کار څخه کرکه ورو ورو وده کوي. قوي په دې ټولنه کې که څوک په زوره په جومات کې مسلمان هم ونيسئ، نو هغه به د خجالت، ذلت، خوارۍ احساس وکړي او دا نه خوښوي چې له دې سره دې چلند وشي. هغه څوک چې خپله لور ښوونځي ته نه پرېږدي، دا سمه ده چې کوڅې ته نه راځي او لاريونونه کوي، خو په خبره يې زړه نه ښه کوي. زه له خلکو سره په تماس کې یم او تاسو هم باید په اړیکه کې اوسئ او تاسو پوهیږئ چې خلک په غوسه دي ځکه چې د دوی لوڼې زده کړې نشي کولی.
ستاسو د پوښتنې د دې برخې په اړه چې تاسو وویل چې د طالب او د هغه د امرونو په وړاندې کوم جدي غبرګون په ټولنه کې نه دی ښودل شوی، ښه ده چې موضوع ته له بل اړخه وکتل شي. ډېرو د جدي غبرګون تمه درلوده، او ځینو امریکایانو چې د افغانستان په اړه پوره نه پوهېدل فکر کاوه چې کله امریکا له افغانستانه وځي، نو په ښارونو کې به خلک د غیرطالب یا د افغانستان اسلامي جمهوریت د دفاع لپاره راپورته شي. کله چې موږ شاتګ وکړو او طالبان ښارونو ته نږدې شي، خلک به د غیرطالب نظام د دفاع لپاره راپورته شي. پدې توګه، صفونه په مختلف ډول تنظیم شوي او د لوبې قواعد یو څه بدلیږي.
زه نه پوهیږم چې په دې مسله کې د امریکا د ټولو قدرتونو د حلقو ترمنځ توافق موجود وو که نه، خو تر کومه ځایه چې ما مطبوعاتو ته اشاره وکړه، زما په اند د دوی ترمنځ د نظر اختلاف موجود وو. ځینو ویل چې دا هغه صحنه ده چې طالبان به راشي او واک بهواخلي. ځینو خلکو انګیرله چې طالبان داسې قرارګاه نه لري او هغه ځواکونه چې د طالبانو مخالفت کوي، د طالبانو مخه نیسي. دوی فکر کاوه چې ستونزه په یوه کوچنۍ دایره کې ده چې تش په نامه حکومت انحصار کړې او نظام او جمهوریت یې یرغمل کړی او د ټولنې داخلي تحرکات یې د فعالیدو اجازه نه ورکوي. كه دا له منځه لاړ شي او نور قوتونه خپل صفونه منظم كړي، نو طالبان به په اقليت بدل شي. خو داسې ونه شول او خبره برعکس شوه.
مګر پدې معنی، زه فکر کوم چې دا تحلیلول مهم دي کله چې خلک عکس العمل ونه ښیې، لامل یې څه دی؟ لومړی باید وګورو چې په کومو شرایطو کې خلک غبرګون ښيي؟ معمولا په ډیرو ځایونو کې چې لاریونونه کیږي او د ټولنې یوه برخه راځي د خطر په وړاندې ودریږي او خپله سینه پټوي او خطرونه اخلي او په حقیقت کې د خپل ژوند سره قمار وهي، ډیر لاملونه لري:
لومړی، یو جذاب او د منلو وړ مشرتابه شته لري. په افغانستان کې له بده مرغه هغه کسان چې د طالبانو پر ضد د مشرتابه ادعا کوي خپل ټولنیز بنسټ یې له لاسه ورکړی، اعتبار یې له لاسه ورکړی او خلک ورسره د منلو وړ تجربه نه لري. دا یو له هغو عواملو څخه دی چې موږ د خلکو په منځ کې د مشرتابه له نشتوالي سره مخ یو. طبیعي ده چې کله رهبري نه وي، همغږی کار نه رامنځته کیږي.
دوهم، څلوېښت کلنې جګړې هره ټولنه ستړې او ناهیلې کړې ده. افغانستان له دې قانونه مستثنی نه دی. کله چې خلک نا امیده نه وو، کله چې روسان په افغانستان کې له ۱۲۰ زره پوځیانو سره موجود وو، یو همغږی حکومت و، استخبارات، پولیس او پیاوړي پوځ ول، خلکو دا نظام نه منل او فکر یې کاوه چې دا د دوی د ارزښتونو خلاف دی. د دوی د ګټو خلاف، دا د دوی ملیت دی، دوی یې مقاومت وکړ. په مقاومت کې د ژوند له هر اړخه خلکو، که کلیوال، کوچیان، پوهان وو، ټولو ګډون درلود. دوی مخالفت پیل کړ، شپې پاڼې یې ویشلې، شعارونه یې ورکول. په دې مقاومت کې د شوروي د یرغل په وړاندې د کیڼ اړخو ځواکونو څخه نیولې تر مذهبي بنسټپالو ځواکونو پورې، د هغه وخت دودپالو او هغو مسلمانانو چې له سیاست سره هیڅ علاقه نه لري، ټولو برخه اخیستې وه. ځینې یې په کیسه کې راغلل. له ۳۴ کلنې جګړې، ناامنیو او ډېرو ناکامو تجربو وروسته، د کمونستانو ناکامه تجربه، د مجاهدینو ناکامه تجربه، د طالبانو ناکامه تجربه، د جمهوریت ناکامه تجربه، خلک یو ډول مایوسي او مایوسي تجربه کړه. نو د دې پر ځای چې د مظاهرو په بڼه د خلکو د نه غبرګون او د طالبانو او طالبانو له فکر سره د خلکو د توافق په معنا تعبیر شي، زه پوهیږم چې دا خلک بیا په مظاهرو او بغاوت کې هیڅ هیله نه ویني. خلک اندېښمن دي چې ورته تجربې به تکرار شي. ځینې خلک باید راشي او د خلکو له قربانیو ګټه پورته نه کړي او ډوډۍ ترلاسه نه کړي. محلونه باید جوړ نه شي او نور ناوړه ګټه پورته نه شي. خلک ډاریدل، دوی د مارانو په څیر دي چې نه غواړي په اسانۍ سره خطر واخلي. زما په اند، دا قضیه ده.
د ټولنه د توند غبرګون نشتون، له طالبانو سره د همغږۍ په مانا نه دی
شیشه: که موږ غواړو د داخلي ارزښتونو په اړه خبرې وکړو، دا هغه وخت دی چې دا ارزښتونه ګواښل کیږي او ټولنه د دې ارزښتونو دفاع کوي. تاسو د اساسي قانون د دورې مثالونه هم وړاندې کړل. داسې نه ښکاري چې په دې دورو کې موږ یو ارزښت لرو چې موږ یې ټولنیز یا اصلي ارزښت ته منسوب کړو. دا ارزښتونه په ټولنه کې په سطحي توګه شته، دوی حرکت کړی او ټولنه تر هغه وخته پورې وده کړې چې دوی احساسوي چې دا ارزښتونه او د دوی ملاتړ کونکي دوی ته اسانتیاوې برابروي یا د دوی لپاره خدمتونه وړاندې کوي، ځکه چې دوی سره ټکر نه دی لیدلی. د دوی ورځني ژوند د دوی په وجود کې. خو که په غور سره وګورو، دا ارزښتونه بې ځایه نه وو، که څه هم د پاچاهۍ په بڼه، د ډیموکراسۍ د لسیزې په بڼه او د فکري خوځښتونو په بڼه راڅرګند شول. کله چې دا ارزښتونه په ټولنه کې له خطر سره مخ شول، د ټولنې په زړه کې مو داسې حرکت ونه لید چې د دې ارزښتونو د دفاع لپاره ودریږي. د بېلګې په توګه، شاهي نظام په افغاني ټولنه کې تر ټولو دوديز جوړښت و، خو کله چې دا نظام د داوود خان له کودتا سره ړنګ شو، ټولنې يې ملاتړ ونه کړ. دا ښیي چې د ژورو ریښو سره سره، دا جوړښت د اصلي ارزښت په توګه مدافع نه درلود او نه څوک د دې نظام دفاع ته حاضر شوي. په همدې ډول کله چې د خلکو دیموکراتیک ګوند د داوود خان رژیم نسکور کړ، خلک د داوود خان د رژیم د دفاع لپاره ونه دریدل. خو کله چې د خلق دیموکراتیک ګوند رژیم په ټولنه کې له یو لړ ارزښتونو سره داخل شو، موږ ولیدل چې ټولنه په متحد او همغږي توګه د دغو ارزښتونو د دفاع لپاره راپورته شوه. که دا ارزښتونه د ازادۍ په بڼه درک شوي وی، البته په هماغه کچه چې خلک پرې پوهېدلای شي، که د خاورې، مذهب او اخلاقي ارزښتونو په نوم یاد شوي وی، خلک یې د دفاع لپاره راوتلي دي. جهاد د پردیو ارزښتونو د دفاع لپاره و، د مجاهدینو له ډلو پرته چې د جهاد د رهبرانو په توګه راڅرګند شول، خو د پردیو ارزښتونه نه شول. دوی د ټولنې په کچه حرکت وکړ، مګر کله چې دوی د خطر او ګواښ سره مخ شول، ټولنه د دوی د دفاع لپاره متحرکه نه شوه. خو کله چې همدغو ډلو قومي جګړو ته لمن ووهله، د دغو ډلو د ملاتړ په بڼه کې قومي ارزښتونه هم په نظر کې ونیول شول. په نوي عصر کې مو شل کاله د دیموکراسۍ او مدني ټولنې په ملاتړ حرکتونه وکړل، خو کله چې دا ارزښتونه له ګواښ سره مخ شول، څوک یې د دفاع لپاره ونه درېدل. له همدې امله، که څه هم طالبان د طالبانو د ډلې په نوم اصلي نه دي، خو کله چې دوی په ټولنه کې له ځینو سطحي ارزښتونو او یا لږ تر لږه رسمي ارزښتونو سره جګړه کوي، هغوی ته د مخالف په سترګه نه ګوري. له همدې امله ویلای شو چې طالبان په حقیقت کې د ټولنې د اصلي ارزښتونو استازیتوب کوي، ځکه چې دوی د ټولنې له اصلي اصل څخه حرکت کوي او له همدې امله ویلای شو چې دا ډله له فکري جریان څخه غوره ده. یا سیکولر کړۍ او یا هم په افغانستان کې کوم متمدن خوځښتونه رامنځ ته شوي دي، دوی نور هم پردي دي. ایا تاسو له دې سره موافق یاست؟
محق: که بحث دا وي چې د یو ځانګړي رژیم یا یوې ډلې دفاع نه ده شوې، دا په طالبانو باندې هم پلي کیږي. زه په هغه ورځ هرات کې وم چې د طالبانو لومړی حکومت رانسکور شو. په هغه ورځ چې په هرات کې پر طالبانو هوايي برید پیل شو، د غرمې ۱۲ یا ۱۲ بجې وې. زما په یاد دي چې ما خپل بایسکل اخیستی و. له کوره ووتم چې د جمعې د لمانځه لپاره نږدې جومات ته لاړم. کله چې بهر شوم، لومړۍ چاودنه وشوه. په لاره کې دا خورا حیرانتیا وه. موږ د الوتکو غږونه اوریدل. وروسته موږ پوهیږو چې په اسمان کې الوتکې شتون لري. دوی امریکايي الوتکې وې او هغه ځای چې دوی په نښه کړ د هرات د قول اردو د وسلو یوه ډیپو وه. کله چې په دې ډیپو کې چاودنه وشوه، دا چاودنه وروسته له هغې وشوه چې یو ساعت یا یو نیم ساعت یې دوام وکړ. په پیل کې، زه او ډیری نور د دې ډارونکي غږونو څخه ډاریدل. ښځې او ماشومان ډارېدل. دېوالونه ولړزېدل. چاودنې یو زورور غږ درلود چې په ټول ښار کې اوریدل شوی دی. مګر یو څو ساعته وروسته، کله چې غږونه یو څه کم شول، زه ښار ته راغلم ترڅو وګورم چې څه تیریږي. ما ډیر ملګري ولیدل او پوښتنه یې وکړه. ما هڅه کوله چې د خپلو ملګرو څخه معلومه کړم چې ایا دوی پدې حالت کې ویره احساسوي که نه. زه په ځانګړې توګه زموږ د یوې یا دوو کورنیو په اړه اندیښمن وم چې کورونه یې کمپ ته نږدې وو او ما فکر کاوه چې ماشومان به یې ویره ولري. په هر صورت، کله چې مې په لاره کې خپل ملګري ولیدل، نو ما ولیدل چې فضا داسې وه لکه یوه مړه ټولنه چې ژوندۍ شوې وي. خلک خوشحاله وو. کله به يې نڅا کوله، کله به يې خوشالي کوله او کله به يې پښې وهلې. دوی یو بل ته مبارکي وویله او په دې خوښ وو چې د طالبانو د رانسکورېدلو د شیبو شمېر پیل شوی او افغانستان به له طالبانو وژغورل شي. زه نور دا ډول خوښۍ نه پیژنم. لږ تر لږه د خپل ژوند په څلوېښتو کلونو کې چې مې د جنګونو، د رژیمونو په نسکورېدو او د رژیمونو په رانسکورېدو کې تېر کړي، هېڅکله مې دومره خوښي نه ده لیدلې.
له بله پلوه، په هغه ورځ چې طالبانو هرات ونیو، زه هلته وم. زه هغه وخت زده کوونکی وم. په هغه وخت کې ما ولیدل چې فضا د ویرې، وحشت او ناامیدۍ فضا وه. د مجاهدینو حکومت چې سقوط وکړ، دا نه چې خلکو د مجاهدینو رژیم خوښ کړ، بلکې د طالبانو په پرتله یې هغوی ته ترجیح ورکړه. کابل ته چې کله طالب داخل شو، نو د لومړي ځل لپاره د تنظیمي جګړو له امله د رامنځته شوې ویجاړۍ له امله خلکو یو څه آرام احساس کړ. خلک د ګډوډۍ له امله ستړي شوي او کله چې خلک له یوې سیمې بلې ته تلل نو د نوي حکومت سره مخامخ شول. د پلازمېنې خلک له دې حالت څخه ستړي شوي دي. طالب لومړی په همدې وعده راغی چې خپلسري او بېلابېلې ادارې او ډلې به له منځه وړي. له دې امله په کابل کې خلک نسبتاً خوشحاله وو. خو کله چې څو ورځې تېرې شوې، ولیدل شول چې په کابل ښار کې هم خلک د وېرې، ترور او مایوسۍ احساس کوي او خلکو او ټولنې ته یې خوښي نه ده خپره شوې.
کله چې طالبان رانسکور شول، ما له هرات څخه کندهار ته سفر وکړ او ومې لیدل چې خلک د طالبانو په وتلو هیڅ خواشیني نه دي. کله چې طالب سقوط وکړ، زه بیا له کندهاره تېر شوم او مې ولیدل چې ډېر خلک د خوښۍ او آزادۍ احساس کوي. زه غواړم ووایم چې دا یوازې یو دقیق اندازه یا معیار نه دی چې ووایو ځکه چې دوی د یو ځانګړي رژیم ملاتړ نه کاوه نو بیا یې هیڅ اساس نه درلود.
آيا ټولنه له رواني او کلتوري اړخه له طالبانو سره يو غږ نه ده ؟
شیشه: که زه غواړم چې بحث د هغه څه سره چې تاسو یې تشریح کړی لږ همغږی کړم، باید ووایم چې کله تاسو طالبان د یوې سیاسي ډلې په توګه وګڼئ، چې راځي، واکمني کوي، حاکمیت پلی کوي، د دې ټولو رامنځته شویو بنسټونو په منځ کې دوی په یوه سطحه کې ځای پرځای شوي دي. دا چې دوی په سطحه دي، په طبیعي توګه، دوی په ورته ډول راځي او ځي چې خلک د دوی سره ډیره مینه او اړیکه نه څرګندوي. خو کله چې تاسو دا په نسبي حالت کې پرتله کړئ، تاسو د دوی اصليت په پام کې ونیسئ، دویم ځل چې طالبان حرکت کوي، تاسو پوهیږئ چې دا د نورو ځواکونو په پرتله د ټولنې له رواني او عمومي کلتور سره ډیر مطابقت لري. اوس چې طالبان د واکمنۍ په حالت کې دي، دوی نور یوازې سیمه ییز ځواک نه دی، بلکې دوی د حکومت په موقف کې دي او باید د حکومت او دولتي جوړښتونو په چوکاټ کې واک وکاروي. یو ځل بیا که طالبان راپرځول او له منځه لاړ شي، خلک به خامخا خوشحاله وي؛ خو دا تر ډېره له طالبانو سره د سیاسي نظام په بڼه د معاملې د لارو چارو له امله ده، نه دا چې خلک له کلتوري او رواني پلوه له طالبانو سره پردي دي. په دې اړه ستاسو نظر څه دی؟
محق: ښه، تاسو ګورئ چې موږ کولی شو په نورمال شرایطو کې غوره قضاوت وکړو. په نورو هیوادونو کې، کله چې دوی غواړي د داسې پیښو په اړه مطالعه وکړي، دوی ساحوې څیړنې ته ځي. په خالي ځای کې، تاسو لاړ شئ، د زده کونکو، کارګرانو او د خلکو د مختلفو طبقو ترمنځ نظرونه وغواړئ، او پوښتنلیکونه، د واضح پوښتنو پر بنسټ وویشئ، چې یوه ځانګړې موضوع راپورته کوي، نه عمومي او لنډیز. بیا، د هغو ځوابونو پر بنسټ چې تاسو یې ترلاسه کوئ، تاسو ارزونه کولی شئ چې په ټولنه کې پالیسي، ګوند یا رژیم څومره مشهور دی. د طالبانو په قضیه کې، که چیرې نورمال شرایط رامنځ ته شي نو خلک اجازه لري چې ټولپوښتنه وکړي، رایه ورکړي او په آزاده توګه نظر ورکړي، د هغه مطالعې او ساحوې څیړنې پر بنسټ ویلای شي چې د طالبانو د ملاتړ سلنه څومره ده.
اوس موږ ګورو چې د ساحوې څیړنې ترسره کول او روښانه پایلې ترلاسه کول ممکن نه دي. نو د تصادف او مشاهدې پر بنسټ، د بېلګې په توګه یو څوک له کندهاره تېر شو، یو څوک له غزني تېر شو او یو څه یې ولیدل. موږ ټول زموږ په تصادفي لیدو قضاوت کوو. په طبیعي توګه، دا قضاوتونه میتودیک، همغږي او بنسټیز نه دي. بله مسله دا ده چې د طالبانو رژيم مشهور دی او که نه، په سلو کې څومره خلک له طالبانو سره موافق دي؟ څومره سلنه خلک له طالبانو سره د حکومت په توګه موافق دي؟ دا دوه مختلف شیان دي چې باید له یو بل څخه توپیر ولري. کېدای شي د هرات، هلمند یا بدخشان په یوه کلي کې یو څوک د بېلګې په توګه له دې مسلو څخه راضي وي، چې فرض کړو چې نجلۍ ښوونځي ته نه ځي. البته دا د بحث وړ ده، خو فرض کړئ چې د ټولنې یوه برخه له دې مسلې سره موافق ده چې لور یې باید ښوونځي ته لاړه نه شي، موسیقي نه وي، تلویزیون باید نشر نه کړي، د بېلګې په توګه د افغان ستوري خپرونه یا داسې نور… خو تر کومه حده چې هغه دا شیان نه خوښوي، د بیلګې په توګه، موسیقي نه خوښوي یا په کوڅه او بازار کې پرته له حجابه د ښځې راتلل او داسې نور، دا د موضوع منفي اړخ دی. د مسلې مثبت اړخ دا دی چې ایا دوی د طالبانو د حکومتولۍ ماډل په همدې ډول مني او که نه؟ دا دواړه بحثونه په بشپړه توګه سره جلا دي. تاسو تل په افغانستان کې ملا لیدلي چې په ټولنیزه توګه مشهور و. خو ملا د ملا په توګه مشهور شو او خلکو يې تر هغه حده ومنل چې د فاتحې او محرم مراسم يې ترسره کول، يا يې د عاشورا او ميلاد النبي، د روژې په مياشت کې د تراويح لمونځ، د اختر لمونځ او دې ته ورته مراسم ترسره کول. تر دې حده خلک له ملا سره راحته دي او کومه ستونزه نه لري، خو کله چې ملا په اوږه ټوپک کېږدي او د امنيه قومندان، ولسوال او قاضي په چوکۍ ناست وي، دا نور د بېلتون خبره نه ده او ډېری ټولنه یې نه مني. لکه څنګه چې خلک د نورو ډلو سره ورته ستونزه لري. د بیلګې په توګه، د ډاکټر په توګه یو ډاکټر په ټولنه کې ګټوره طبقه ده. خو کله چې څوک راشي او ووايي چې زه ډاکټر یم، د ولسوال په توګه حق لرم، د ګمرک د رئیس په توګه حق لرم، دلته بحث او مساله بل ډول ده. د مثال په توګه، تاسو ډاکټر یا انجنیر یاست، سمه ده؟ د انجنیر دنده ساختماني ده، خو مسلک یې په قضايي سیستم کې د قضايي پالیسي له جوړولو سره تړاو نه لري او باید په دې کار کې دخیل نه وي.
د طالبانو حکومتولي بله خبره ده. ځکه چې حکومتداري په عصري نړۍ کې یو بل معنی ترلاسه کړې. همدا اوس ستاسو د پاسپورټ مسله په پام کې ونیسئ. ټوله نړۍ د پاسپورټونو ویش خپلو اتباعو ته د خدماتو د وړاندې کولو د یوې لارې په توګه ګوري. حکومتونه د خپلو پاسپورټونو اعتبار لوړوي ترڅو اتباع په سفر کې د هوساینې احساس وکړي او خپل هیواد ته د ژمنتیا احساس وکړي. کله چې دا حالت وي، اتباع به د خپل ملي هویت په اړه ژور احساس ولري او کله چې دوی د بل هیواد خاورې ته قدم وهي، نو په ویاړ سره به خپل پاسپورت په لاس کې ونیسي او ووایي چې زه جرمن یم، یا زه اسټرالیا یم، زه ترکی یم، یا مصری یم. دا معتبر پاسپورټ دواړه هغه وګړي ته هویت ورکوي او اسانتیاوې برابروي. هغه احساس کوي چې په هر ډګر کې چې په هر سفر کې وي، هغه پاسپورت به د هغه کار اسانه کړي او خپل پلان ترسره کړي، او که له خطر سره مخ شي، د هغه ملاتړ لپاره یو سفارت او حکومت لري. راځئ چې دا د طالبانو په شرایطو کې وګورو او ارزیابي یې کړو. وضعیت ډیر توپیر لري. البته، ځینې ستونزې هم د جمهوري نظام په لور ځي؛ خو په ښکاره او جرئتمندانه توګه طالبان د عصري حکومتولۍ عقل نه لري. له یوې خوا پاسپورت خلکو ته نه رسیږي او له بلې خوا دغه پاسپورت، سره له دې چې د چمتو کولو لپاره یې خورا ګران بیه ورکول کیږي، د نړۍ په هیڅ ځای کې اعتبار نه لري. تاسو په خبرونو کې ولوستل چې یو سړی باید د پاسپورټ ترلاسه کولو لپاره په تور بازار کې ۲ زره ډالر ورکړي چې د جمهوریت په وخت کې په سل ډالرو اخیستل شوی و. هغه باید د خپلې یو عالم ناروغۍ له امله له درد او روحي شکنجې څخه، د پاسپورټ ترلاسه کولو لپاره منځګړیتوب او وسیله ومومي، ترڅو ایران او پاکستان ته سفر وکړي او یا د مثال په توګه په بل ځای کې له خپلې کورنۍ سره یو ځای شي. کله چې دغه افغان تبعه پاسپورټ ترلاسه کوي، له هغو لږ تر لږه امنیتي تدابیرو څخه بې برخې کېږي چې د پاسپورټ لپاره په پام کې نیول کېږي او په پایله کې یې پاسپورت اعتبار نه لري. حتی د ډیپلوماتیکو پاسپورټونو سره، هرڅوک د افغانانو په توګه په هوایی ډګرونو کې ستونزې لري. همدا اوس په افغانستان کې څو میلیونه وګړي غواړي چې مهاجر شي یا سفر وکړي او یا کاروبار وکړي، له همدې امله غواړي پاسپورت ترلاسه کړي. کله چې دوی له دې ستونزې سره مخ کیږي، پوښتنه دا ده چې د دې وضعیت مسؤل څوک دی؟ دا معمولا حکومت دی. خو کوم حکومت؟ داسې حکومت چې له دې ستونزې سره د مقابلې توان نه لري. دا یوه ځانګړې کلمه ده او هیڅ نظریاتي اړخ نه لري. که تاسو کیڼ اړخه، ښي اړخه، طالب یا سیکولر یاست، په هر حالت کې، د حکومت په توګه، تاسو باید خلکو ته خدمات وړاندې کړئ. کله چې له دې اړخه ورته وګورو، ښکاري چې طالب ترټولو بې کفایته کس دی چې د ټولنې په ټولو طبقو کې حکومت کوي. ځکه طالب له کوم ادرس یا له کوم ځای څخه نه دی راغلی چې له معاصرې حکومتدارۍ سره اشنا وي او حتی د حکومتوالۍ الفبا یې هم زده کړې وي. تاسو دا مسایل په اکوړه خټک یا د حقاني په مدرسو او یا د کوټې په ښوونځیو کې نه زده کوئ. وګورئ چې موږ د دوی د واکمنۍ سره منځنۍ پیړۍ ته راستانه شوي یو. په دغو ښوونځیو کې حتی د حکومتدارۍ لږترلږه تخنیکونه هم نه تدریس کیږي. د بېلګې په توګه، طالب د اکوړه خټک له مکتب څخه راځي او د دې ترڅنګ حکومت ته د رسېدو لپاره له تاوتريخوالي، جګړې او وژنو تېرېږي. دغه طالب له مافيايي طريقې او د نېزې په زور د عشر ټولولو له طريقې سره د ژوند کولو زده کړې کړې او غواړي دې طريقې ته دوام ورکړي، چې په نننۍ نړۍ کې له معمولې حکومتوالۍ سره سمون نه خوري. په نننۍ نړۍ کې به تاسو د دوی د حکومت چارواکي د مخدره توکو د قاچاق په مافیا کې شامل وي، یا د ټولنې له خورا وروسته پاتې او کلیوالي طبقې څخه راغلي وي او یا د منځني ښوونځي استازیتوب کوي. دا سمه ده چې په نړۍ کې پر بېلابېلو رژیمونو بېلابېل انتقادونه کېږي، خو دا ټول په نننۍ نړۍ کې د حکومتوالۍ له لږترلږه معیارونو سره برابر دي. ځکه چې خلک طالبانو ته ګوري، طالبان د واکمنۍ وړ نه ګڼي. د زور په کارولو سره په واک کې د دوی تسلط یو جلا بحث دی.
د افغاني ټولنې نارينه ولې د طالبانو ښځه ځپونکی سیاست په چوپتيا سره بدرګه کوي؟
شیشه: په هرصورت، هغه څه چې تاسو وایئ د سیاسي نظام په توګه د طالبانو له فعالیت سره تړاو لري، او دا سمه ده چې له دې نظره، طالبان په ټولنه کې ملاتړي نه لري؛ مګر زما پوښتنه د ټولنې د چلند رواني اړخ ته اشاره کوي. زه ځینې مثالونه ګورم چې تاسو له دې زاویې څخه یادونه کړې. د بېلګې په توګه، طالبان امر کوي چې ښځې په دولتي ادارو کې د ننوتو حق نه لري. تاسو د ټولنې رواني عکس العمل وګورئ، څومره خلک ودریږي، د بیلګې په توګه، په سمبولیک ډول، دا ووایي چې زه د دې حکم سره موافق نه یم او دا چې زما میرمن دفتر ته نه ځي، زه دفتر ته نه ځم. په همدې حال کې ښځې له خپل حق څخه د دفاع په موخه د طالبانو پر ضد لاریون کوي. موږ په ټولنه کې څومره داسې نارینه وینو چې د ښځو په لیکه کې ولاړ وي، که څه هم د خپل حق لپاره مټې رانغاړي، نه د ښځې حق او د مظاهره کوونکو ښځو تر څنګ ولاړ وي؟ دلته تاسو ګورئ چې ښځه په بشپړه توګه جلا شوی پاړکی ګڼل کیږي. په یوه بله بېلګه کې طالبانو امر کړی چې له اووم ټولګي څخه تر دولسم ټولګي پورې نجونې دې ښوونځي ته نه ځي. د ټولنې روحیه د طالب دې حکم ته غبرګون نه ښيي. موږ په ټول افغانستان کې داسې یو کس هم نه دی لیدلی چې حتی د فیسبوک له لارې یې په خپل سټېټ کې لیکلي وي چې که زما لور ښوونځي ته لاړه نه شي نو زه به خپل زوی مکتب ته نه استوم، یا د مثال په توګه یو هلک چې ویلي وي که زما خور مکتب ته نه ځي زه به هم ښوونځي ته نه ځم. کله چې خلک ويني چې طالبان ښځې له دفتره لرې کوي او يا په لاريونونو کې په وهلو ټکوي او هر څوک له دې مسلې په بې پروايۍ تېرېږي، کله چې طالبان نجونې ښوونځي ته نه پرېږدي، دا خبره ورته نه کېږي او خپل زامن يې ښوونځيو ته لېږي. هلکان ځکه احتجاج نه کوي، چې خویندې یې ښوونځي ته نه ځي، په دې ټولو مثالونو کې تاسو د ټولنې روحیه ارزوئ او هر څوک له طالبانو سره همغږي وینئ. دلته زه طالب د معیار په توګه نه اخلم. زه احساس کوم چې طالب د امر په توګه هغه څه وړاندې کوي چې د ټولنې له روحیې سره دومره مطابقت نه لري. ښايي د دغو حکمونو د پلي کولو طریقه په ټولنه کې تر یوه حده د منلو وړ نه وي، ښايي ډېر کسان د طالبانو له چلند سره موافق نه وي. خو کله چې د طالبانو حقیقي حکم ته راشو نو ګورو چې ډېر غبرګون نه دی ښودل شوی او دا خبره د پښتني ټولنې لپاره ځانګړې نه ده چې ووایو یوازې د پښتني ټولنې کلي داسې دي. موږ په تاجک مېشتو سیمو کې کوم ځانګړی غبرګون نه دی لیدلی، نه په کابل ښار کې، نه په ننګرهار کې، نه په هزاره مېشتو سیمو کې او نه په بل ځای کې. موږ داسې څوک نه دي ليدلي چې دلته د بېلګې په توګه زموږ په کورنۍ کې يو بنسټيز ارزښت لکه يووالى له منځه تللى وي، زما زوى او لور يو د بل پر ضد ودرول شوي وي او زه دا تبعيض په خپلو لاسونو نه شم عملي کولى. زه یې نافرماني کوم. موږ ګورو چې ټولنه د طالبي حکمونو دې برخې ته ډېر غبرګون نه ښيي. ښه، په پای کې، دا ټولنه ښیي چې د دوی عقیدوي سیسټم د دې عصري ارزښتونو په پرتله له طالبانو سره ډیر مطابقت لري. که څه هم دوی عصري ارزښتونه خوښوي، دوی عصري چلند د دوی لپاره اړین نه ګوري. کله چې دوی د یوې جدي ننګونې یا ناروغۍ سره مخ وي، د دوی انتخاب اکثره طالبان وي. په دې برخه کې ستاسو نظر څه دی؟
محق: ښه، که موږ دوه یا دریو ټکو ته پام ونه کړو او دوی ګډوډ کړو، زه فکر کوم چې موږ به د مسلې په پوهیدو کې تېروتنه وکړو. یو دلیل یې دا دی چې تاسو وایاست او تاسو په حقه یاست چې د ټولنې یوه برخه د خپلو داخلي او عنعنوي ارزښتونو په اړه داسې فکر کوي چې د طالبانو له فکر سره مطابقت لري. خو دا حالت د افغانستان لپاره ځانګړی نه دی. که له همدې نظره ورته وګورو، په ټولو شرقي ټولنو کې د دې فکر بېلګې لیدلای شئ. د مثال په توګه، تاسو د لویو ښارونو او د ایران لیرې پرتو کلیو ترمنځ د ارزښت توپیر وګورئ. په داسې حال کې چې په ټوليزه توګه ښايي ايران په ډېرو برخو کې له موږ څخه سل کاله ډېر پرمختللی وي. د اساسی قانون بحثونه او د امیر کبیر او د اسلامی انقلاب اړوند پرمختګونو په دغه هیواد کې پراخ سیاسی پرمختګونه رامنځته کړي دي. خو سره له دې چې په ډېرو برخو کې مخکې دی، د دود او عصريتوب تر منځ واټن لا هم شته. کله چې تاسو د تهران له شمال څخه د دې ښار جنوب ته لاړ شئ، تاسو به یو ځانګړی کلتوري توپیر وګورئ. سره له دې چې تهران لوی پوهنتونونه لري، د خپرونو او چاپ مرکزونه لري، په دغه ښار کې زیاتره ایراني محصلین او ساینس پوهان ژوند کوي او دا ښار له شمال څخه تر جنوبه پورې د سیاسي فعالیتونو مرکز و، کلتوري وضعیت، د ژوند طرز او د خلکو د ارزښت له نظره د مسايلو او حتی د محرم ماتم توپير لري.
ما په فردوسي پوهنتون کې د ماسټرۍ دوره زده کړې کولې. کال ۲۰۰۳ وه. یوه ورځ مې یوه ورځپاڼه ولوسته چې یوه مقاله خپره شوې وه چې محتوا یې د تهران د شمالي یا بالاشهر او د ښار د نورو برخو د ماتم د اندازې توپیر په ګوته کوي. د بېلګې په توګه په مقاله کې راغلي چې د تهران په شمال کې ځوانو نجونو او هلکانو په لوکس موټرو کې د لیکس او فیراري موډلونو سره د اجنبیانو ډوډۍ خوړله چې یوازې د غم پیغام یې درلود. دوی غوښتل د شیعه ماتم په شرایطو کې وي، مګر د وروستي جاپاني موټر او وروستي لویدیځ پاپ سندرو سره. دا د تهران په شمال او د دغه ښار په جنوب کې د ماتم د مراسمو ترمنځ توپیر و. د دې توپیر له مخې، موږ په ډیری ټکو پوهیږو.
تاسو پاکستان ته لاړ شئ چې زمونږ ګاونډی هیواد دی. په دې هېواد کې مذهبي تعصب او مذهبي کرکه چې جذبه بلل کېږي، د افغانستان په پرتله څو چنده ده. تاسو باید هلته هم ژوند کړی وي. زه هم دې هیواد ته تللی یم او لیدلي مې دي چې د سني او شیعه ترمنځ د جګړې روحیه څومره ده. په دیوالونو باندی یو شعار لیکل شوی چی شیعه کافر دی. سپاه صحابه دا دیوال لیکنې کوي. په همدې ډول په دې هېواد کې د دیوبندیانو او سلفیانو او د هغوی د پلویانو ترمنځ تضادونه شته. په دې معنی، که زه مشهور اصطلاح وکاروم، په پاکستان کې وضعیت ډیر “ګرم” دی. خو پاکستان دې حالت ته نه شي راکمېدلی.
له یوې خوا پاکستان په خپل ځان کې د مذهبي جنونیت یوه ناوړه څپه لري چې په ټوله اسلامي نړۍ کې بې ساري ده. په هرصورت، د الازهر ټولنه په مصر، ترکیه او مالیزیا او بل ځای کې دومره تعصب نلري. د پاکستان مذهبي تعصب ډېر وحشتناک دی. ما ولیدل چې یو سړی چې د مثال په توګه بریلوی دی، کله چې دیوبندی یا پنجپیری وویني، نو داسې احساس کوي چې هغه یې ږیره یا خنزیر لیدلی دی. دا ټولې فرقې سني دي، خو له یو بل سره دومره نفرت لري چې یو بل ته د حیوان په سترګه ګوري او د یو بل په اړه بدې ژبې کاروي.
په ورته وخت کې، په پاکستان کې، د بیلګې په توګه، په لاهور کې، د دې حقیقت سربیره، د خلکو په منځ کې ویل کیږي چې ډیری فاحشې خانې شته. هر ډول الکولي مشروبات د ځمکې لاندې پلورل کیږي. یو ځل موږ له ملګرو سره د بالاکوټ سیمې ته لاړو او د سړک په غاړه مو د شرابو ډیری بوتلونه ولیدل. خلکو له ځانه خوند اخیست او په هیچا یې کار نه درلود. کله چې تاسو د پاکستان سیاسي اشرافو ته وګورئ، تاسو ګورئ چې د دوی ژوند د فرانسې پخوانیو ارسطو او د انګلستان پخوانیو لارډز سره ورته دی. د حجاب مسله هم په هغه هیواد کې له یو ځای څخه بل ځای ته توپیر لري. د بېلګې په توګه، د افغانستان د ډېرو سيمو په څېر په (خيبر پښتونخوا) کې هم چادري اغوندي، خو کله چې لاهور ته لاړ شي، نو د نجونو سرونه لوڅ وي او پر اوږو يې ټکري پراته وي. د دوی کمیسونه لنډ لاسي دي او ټولنه هیڅ ډول حساسیت نه څرګندوي. نو دا حقيقت چې د پاکستاني ټولنې په يوه برخه کې جنوني دي، دا نه شي ويلاى چې هغوى د ټولې پاکستانۍ ټولنې استازيتوب کوي.
په افغانستان کې هم داسې کسان لرو چې فکر یې د طالبانو له افکارو سره سمون خوري. هیڅوک نشي کولی دا رد کړي. موږ نشو کولی د دود او عصريت ترمنځ تشه ډکه کړو. هماغه طبقه او نسل چې د محمود طرزي له وخته یې په دې لاره کې د روښانتیا دنده درلوده، د ټولنې په ژور جوړښت کې بدلون نه شي راوستلی. دا باید وڅیړل شي چې هغه طبقه چې غوښتل یې ټولنه له منځنیو پیړیو څخه عصري نړۍ ته انتقال کړي، ولې او څنګه ناکام شول؟ په دې برخه کې کیڼ اړخي او ښي اړخي جنګیالي مجرم دي. زموږ ملایان هم ملامت دي. موږ ټول باید دا ملامتي ومنو چې د جمهوریت په شل کلنه موده کې مو عامو خلکو ته پام نه دی کړی. سیدجمال الدین ته منسوبه هغه وینا ده چې د خپل ژوند په پای کې یې په خواشینۍ سره وویل چې کاش هغه هڅې چې ما د حکومتونو د زرغونو ځمکو د سرې کولو لپاره کړي، د خلکو په حاصلخیزه ځمکه کې ترسره شي. ګټور پایله به مې ترلاسه کړې وای. دا لیک د ورورولۍ-بنسټپالنې په برخه کې ډیر لوستل کیږي. د همدې تجربې پر بنسټ حسن البنا عامو خلکو ته ورغی او د خلکو په منځ کې یې د کارګر، محصل/شاګرد شبکې جوړې کړې او ډېره هڅه یې وکړه، چې خپله توجه د حاکمې طبقې په لور ونه کړي او په محکومینو یې ډېر تمرکز وکړ. زه د سيد جمال الدين وينا داسې تعبيروم، چې که رښتيا هم د ده له قوله وي لکه څنګه چې مو لوستي او اورېدلي وي، کاش چې موږ فکري طبقه سياست ته د دومره توجه پر ځای د خلکو او د ټولنې ژور جوړښت ته فکر کړی وای. دا یوه تېروتنه وه چې په سلو کلونو کې مو وکړه او لا هم ترې خلاص نه شو. زموږ ټولو اشرافو، کیڼ اړخو او ښي خواو، فکر کاوه چې لومړی سیاسي سیسټم ته لاړ شي او د سیاسي سیسټم له لارې بدلونونه رامنځته کړي. د خلکو کار ته یې پام نه دی کړی. د علم ښوونځی چې موږ ټول پرې ویاړو او نور پرې ویاړو، د خلکو د کار یوه بریالۍ بېلګه وه. ښايي د افغانستان په نورو برخو کې هم ورته کارونه شوي وی. د مثال په توګه، یو څوک یو کلي ته راغی او د خلکو شبکه یې جوړه کړه. په هرات کې موږ یوه ښځه درلوده چې امنه نومېده او په شمال کې مو کفتار درلود، چې دا ډول وو. په نورو ځایونو کې د خلکو شبکې جوړې شوې، مګر دا کارونه د میکرو طرزالعمل تر حده تعقیب نه شول ترڅو د ټولنې حاکم ماډل شي. موږ د دې پر ځای چې خپله انرژي په دې لار کې ولګوو، په پارلمان کې د ننوتو، د کابینې په غړو، په سیاسي ایتلافونو کې د ګډون او په دې لاره کې د بدلونونو په راوستلو بوخت شو. اوس، ځینې هغه کسان چې واک ته د رسیدو هڅه یې کوله ټولنیز ماموریت او د لیوالتیا ادعا لري؛ مګر ډیری یې یوازې د شخصي ګټو فکر کاوه. په همدې خاطر د هغو کسانو یوه برخه چې هغه وخت یې ځانونه د جمهوریت د ارزښتونو د مدافعینو په توګه وړاندې کول، اوس یې د طالب پلوی کړې او د هغه په غېږ کې یې اچولی او وايي، بښنه وکړئ، تېروتنه مې وکړه، خو زه صادق او ژمن یم.
ختیځې ټولنې استبدادي ټولنې دي.
شیشه: ښه، اوس غواړم هماغه پخواني بحث ته وروګرځم او پوښتنه وکړم، چې په ټولنه کې د ښځو پر وړاندې له ټولو فشارونو او ظلمونو سره سره، د ټولنې عمومي غبرګون څنګه وي؟ داسې برېښي چې عمومي ټولنې ښځې په خپلو ذهنونو کې د یوې جلا شوې ډلې په توګه منلې دي او هغوی د طالبانو د له منځه وړلو پالیسي سره سمون لري. فکر کوئ چې ولې؟
محق: زما په اند، ختیځې ټولنې استبدادي ټولنې دي. دا یو له هغو عواملو څخه دی چې باید په پام کې ونیول شي، لویدیځې ټولنې له پیړیو راهیسې دا مرحله تیره کړې ده. چې د ریسانس د بیا زیږون لامل شو. زه فکر کوم چې ریسانس، چې د ریسانس په توګه ژباړل شوی، خورا څرګند او سمه تجربه ده. دا د لویدیځو ټولنو د بیارغولو سره بیا زیږیدلی و. د دې آزادۍ یوه ځانګړنه دا وه چې د ظلم له فکري او فکري زنځیرونو یې ځانونه خلاص کړل. البته، زه د لویدیځ – اروپایی ټولنو متخصص نه یم؛ مګر لکه څنګه چې ما د خپلو ملګرو څخه لوستلي او اوریدلي دي چې پوهیږي، هغو ټولنو ځانونه د ظلم له رواني بندونو څخه خلاص کړل. د الماني فیلسوف هېګل په څېر خلکو د شرقي استبداد په نوم اصطلاح درلوده او په دې باور وو چې په ختیځ کې ظلم د لویدیځو ټولنو په پرتله خورا پیاوړی او کلکې ریښې لري. په لویدیځو ټولنو کې، حتی په منځني پیړیو کې، شاهي دولتونه او په انګلستان او شمالي اروپا کې کوچني محلي حکومتونه د پاچاهانو تر څنګ خپلې ازادۍ درلودې. په یوه ټاکلې سیمه کې چې په ټول هیواد کې د کلیسا د واکمنۍ سربیره، محلي حکومتونو هم تر یوه حده ازادي درلوده او خلک د اوسپنې له ظلم سره مخ نه وو.
زموږ په ټولنو کې د اوسپنې په مټ ظلم او واکمني اوږد تاریخ لري. دا برخه هغه څه دي چې زموږ تاریخ پوه، ټولنپوه او ارواپوهنه باید وروستی قضاوت وکړي او ووایي چې موږ د نړۍ د نورو ټولنو په پرتله چیرته یو؛ خو ظلم یو عامل ګڼل کیدای شي. استبدادي ټولنې دا ستونزه لري چې کله د استبدادي فضا له منځه لاړه شي نو خپل انډول له لاسه ورکوي او د دوی په ټولنيزو چلندونو کې مغروره رويې څرګندېږي. دا خبره مې یو ځل د سید قطب په تفسیر کې لوستلې وه. هلته، هغه د فرعون تر واکمنۍ لاندې د اسراییلو چلند بیانوي. لاندې د قرآن کریم د سورت البقرې آیتونه دي. سید قطب د قران کریم د یو آیت لاندې چې بنی اسرائیلو ته یې خطاب کړی دی وايي: او کله چې موږ له تاسو څخه عهد واخيستو او ستاسو له سرونو څخه یې غر پورته کړ چې موږ به تاسو ته هغه څه درکړو چې موږ تاسو ته درکړي دي. د آيت اصلي مانا څه ده او د قرآن ژبه سمبوليکه ده او که نه دا زموږ له بحث نه بهر ده. خو سيد قطب په خپل تفسير کې ليکلي چې کله د ظالمې ټولنې پر سر د اوسپنې مړۍ پورته شي، نو هر څوک ارامېږي او مني يې. کله چې پنچ واخیستل شي، دوی بیا ګډوډي، ګډوډي او ګډوډي کوي. داسې بریښي چې د ټولو استبدادي ټولنو سره ورته قضیه وي. په پاکستان کې دې ته پام وکړئ. هغه شی چې دومره تضادونو او تغیراتو ته همغږي ورکړي او یو ډول هماهنګي او نظم رامینځته کړي د اوسپنې مچ دی. دا د پاکستان د پوځ لاس دی. هر چېرې چې بغاوت وي او هر چېرې چې ګډوډي وي او حالات له کنټروله وتلي وي، پوځ مارشلا اعلانوي او په مارشلا سره خلک ارامېږي، بغاوت کمېږي او خلک ارامېږي. خلک د مارشلا د ختمیدو په انتظار دي. موږ ټولو د پاکستان د پوځي حکومتونو تجربې د ضیاالحق له وخته او تر هغه مخکې او له هغه وروسته اورېدلې دي. که په ایران کې اوسپنه نه وي، پوځي ځواک او استخبارات نه وي او د حکومت د ډول او لازمي حجاب او دې مسلو په اړه ټولپوښتنه وشي، نو په سلو کې څومره خلک به دې شیانو ته رایه ورکړي؟ سعودي عربستان ته پام وکړئ. که ولس ازاد وي، څو سلنه شاهي نظام غواړي؟ زه د عرب پسرلي پر مهال په مصر کې وم. زه هم د ګاونډیو هیوادونو لکه سوریه او تونس د پیښو شاهد وم. کله چې د اوسپنې لاسونه ایسته شول، ټولنې خپل توازن له لاسه ورکړ.
نو که زموږ ټولنې په تدریجي ډول د یوې خلاصې، جمعي او متحرکې ټولنې پر لور حرکت ونه کړي او ناڅاپه او د دوی له سرونو څخه د اوسپنې کندې لیرې شي او په ازاد فضا کې پرېښودل شي، نو وبه ګورو چې ټولنه خپل ژوند له لاسه ورکوي. توازن. ما له مبارک وروسته مصر ولید. د هغه له ګوښه کېدو وروسته په دوو کلونو کې هېواد په ګډوډۍ بدل شو. مصر د مبارک په وخت کې په منځني ختیځ کې یو له خوندي هیوادونو څخه و. موږ د انګلیسي کورس کې درس کاوه. موږ یو ښوونکی درلود چې له انګلستان څخه راغلی و. هغه وویل چې قاهره دومره خوندي ده چې تاسو په اروپا کې دا امنیت نه وینئ. هغه وویل چې په قاهره کې، نارینه او ښځینه، هلکان او نجونې د شپې په دوه نیمو بجو بهر ته ځي او پارک ته، کیفونو او چای هاوسونو ته ځي، او هیڅ خبرې نه کوي. خو په اروپا کې د امنیت او ډاډ دغه کچه نشته. زموږ غړو وخندل او باور یې نشو کولی. هماغه ټولنه چې د خپل امنیت خبره یې کوله د مبارک له نسکوریدو شپږ میاشتې وروسته په ګډوډ چاپیریال بدله شوه. خلک د شپې له خوا د وېرې له امله له کوره نه شي وتلای. هر ډول شیان وشول: خلک ووژل شول، جسدونه په سړکونو وموندل شول، شتمنۍ لوټ شوې، دوکانونه لوټ شول، کله چې ټولنه د اوسپنې له مټ څخه خلاص حالت ته لیږدول کیږي، دوی د نوي دولت وړتیا نلري. زه فکر کوم چې په افغانستان کې ښايي دا کار نور هم ډېر شي. موږ د عبدالرحمن خان له استبداد څخه نیولې د طالبانو د تېرې دورې تر حکومت پورې ډېر کلونه بېلابېل ظلمونه تجربه کړل او د عامو خلکو په منځ کې هم دا ذهنیت پیدا شو چې موږ “غیرمسلمان” یوو او دا کار موږ ته کوو. مطلب دا چې که زور او جبر نه وي، د کوپړۍ، کلپ او جبر زور نه وي، موږ په خپله لاره سم نه یو. د بېلګې په توګه مې د ایران او افغانستان په پوله کې ولیدل چې مسافرین د پولې په اوږدو کې ولاړ وو، افغان لوري ته، هیچا د افغان سرتېري چیغې ته پام نه کاوه چې په اورګاډي کې ودرېږي، ترڅو د هر چا پاسپورټ په بدل کې ټاپه شي. دوی بې نظمه وو. کله چې دوی د ایران لوري ته ورسېدل او د یوه ایراني سرتېري له چیغې سره مخ شول، په څو ثانیو کې به ټول منظم شول. زه په دې هم حيران وم چې د پولې بلې غاړې ته همدا خلک ولې دومره بې نظمه دي او د کرښې او نظم په مانا نه پوهيږي، خو د کرښې دې غاړې ته د يوه سرتېري په چيغې سره يو وخت منظم کېږي. ما دا یو ځل نه، بلکې لسګونه ځله لیدلی دی. کله چې یو سرتیری په زور او څپې سره راغی، خلکو په پنځو دقیقو کې ځانونه منظم کړل. له بله پلوه، یوه ورځ مې له یوه مصري ډیپلوماټ سره د ختیځو ټولنو او د دوی ترمنځ د ورته والي او توپیرونو په اړه خبرې کولې. هغه وویل چې هغه په دوبۍ کې د ډیپلومات په توګه کار کاوه. کله چې مصریان د دوی قونسلګرۍ ته راغلل، دوی ګډوډ، او چیغې وهلې؛ خو هماغه مصريان چې د امريکا سفارت او يا اروپايي سفارتونو ته تلل ډېر منظم چلند يې کاوه. (البته، زه د اوسپنې په مټ د داسې حکومت پلوی نه یم، خو زه له دې وضعیت څخه په تدریجي ډول یوې ډیموکراټیکې ټولنې ته د انتقال پلوی یم). کله چې ته ګورې چې طالب د ژبې په څټ راغلی دی، نو ټول به پاتې شي. دوی وايي چې ولې باید ځان په خطر کې واچوو او ځان وژنو که څه هم دوی په دې حالت خوښ نه دي او حتی په فیسبوک کې څه نه لیکي. زه ډېر ملګري پېژنم چې کلونه کلونه زما ليکنې لولي او زما خبرې اوري. په تېر کال کې همدغو کسانو ماته پیغام راکړ چې نور په فیسبوک کې زما د پوسټونو د خوښولو جرات نه کوي. دوی ویره لري چې طالبان به د فیسبوک لټون وکړي او د دوی لایکونه به د دوی د نیولو او ستونزو سره مخ شي. همدغه ملګري راته په شخصي پیغامونو کې وايي چې زما له لیکنو سره موافق دي او له ما څخه غواړي چې لیکنو ته دوام ورکړم. دوی پوهیږي چې زه بهر یم او زما لپاره هیڅ خطر نشته. لکه د یزید لښکرو چې ویل زموږ زړه له امام حسین سره دی او توره مو له یزید سره ده، نن په افغانستان کې هم همدا حال دی. دا جمله په سمبولیکه توګه د افغانستان د نن ورځې وضعیت څرګندوي. استبدادي ټولنې داسې دي. اکثریت خلک د ظلم خلاف دي، خو خپل مخالفت نه شي بیانولی. ځکه چې دوی ویره لري.
موږ باید ظلم د خپلو اخلاقي او کلتوري نیمګړتیاوو په توګه ومنو. د هغه څه برعکس چې موږ ځینې وختونه وایو، زموږ ټولنه یوه لیبرال ټولنه نه ده. موږ د آزادۍ ډیره ویاړو، مګر تاسو په لویدیځ کې ریښتینې آزادي ګورئ. تاسو واقعا په لویدیځ کې آزاد خلک ګورئ. ما یو ځل د یوه مصري غزالي په لیکنه کې ولوستل چې ویل یې چې زه په یو ځای کې درس ورکوم او چا رانه وپوښتل چې سړی ازاد دی که مجبور؟ په ځواب کې مې وویل چې ته کوم سړی وایې؟ سوالګر حیران شو. له دې وروسته مې وویل چې غربي سړی ازاد دی، ختیځ سړی مجبور دی. شرق ظالم دی، لوېدیځ ازاد سړی دی. وروسته فکر کوم چې ما د مجید ګیلاني په لیکنو کې ولوستل چې د هغه کتابونه چې ما ژباړلي وو او یو له هغو کتابونو څخه وو چې هغه د ماشومتوب، دورې په اړه وویل. کله چې زموږ ماشوم زیږیدلی وي، په لومړیو څو میاشتو کې موږ د هغه لاسونه او پښې وتړو، هغه څه چې موږ یې “سوډل” بولو. د دې په کولو سره، ماشوم ته درس ورکول کیږي چې تاسو یو آزاد سړی نه یاست. دا داسې نه ده چې هر وخت چې وغواړئ لاسونه مالګه کړئ او کله چې وغواړئ خپلې پښې مالګې کړئ. دا نور دي چې تاسو ته اجازه درکوي چې په لاسونو او پښو مالګه وخوري او کله وتړي. همدا لیکوال وايي چې ماشوم دوه کاله د مور او پلار په فزیکي استبداد کې ژوند کوي او دا د هغه په روحیه کې بنسټیز کیږي چې آزاد او خپلواک نه وي. خو په لويديځو ټولنو کې ماشوم له لومړۍ ورځې څخه ازاد ګرځي او دا کار د دې لامل ګرځي چې ماشوم د ازادۍ احساس پيدا کړي او پر خپلو وړتياوو باور ولري.
یو بل لیکوال، احتمالا فرامرز رفیع پور، لیکلي دي چې په لویدیځ ټولنو کې دوی ته خپلې ازادۍ د ناموس تر قضیې ورته با ارزښته دي. کله چې یو عادي لویدیځوال کس احساس کړي چې تاسو یې ازادۍ محدودوئ، درته لیونی کیږي او سخت قهر کیږي وايي درته چې تا زما په انسانیت تجاوز کړی دی او نه غواړم چې زما په انسانیت څوک یرغل وکړي. زموږ په چاپيریا کې بیا، په پوهنتوني چاپيریالونو کې ګورو چې زموږ باسواده، پوهان په زور او استبداد او د ازادیو په محدودوو سره، ډیر ارام ژوند کوي. زما په یاد دي چې یوه ورځ د طالبانو په لومړۍ دوره کې، زما او د هرات د معارف د رییس په مخ کې د هرات یو مشر او سپین ږیري د طالبانو یو دوه ساعته غورې او صفتونه کول. بله ورځ ددغه مشر دفتر ته ورغللم او دده له غورو او صفتونو مې د ګیلې په حد کې مې پرې انتقاد وکړ. په ځواب کې یې راته کړل چې محق صاحب، هیڅ یې نوم مه اخله چې زړه مې ددې خلکو(طالباننو) له لاسه ټوک ټوک دی. نو وګورئ تیره ورځ یې د طالبانو غورې کوې او نن یې ویل چې زړه مې د د وی له لاسه ټوک ټوک دی. له همدې کبله، د استبداد پر وړاندې زموږ د خلکو د منفعلانه دریځ او د دوی له کړنو څخه ستاسو انتقاد سم دی او هغه زموږ د استبداد زدهګۍ تر خوی او عادت پورې اړه لري. البته دا استبدادزدهګي یوه ناروغي ده. دا چې طالب له دې ناروغۍ څخه په استفاده غواړي د خپل واک ریښې ټینګې کړي، کوم مثبت کار نه دی او له طالب پرته بل هیچا ته هم د ویاړ وړ نه دی. کله چې خلک ازاد وي، خپلواکه وي، په خپل ځان کې ازاده ګۍ روزي، او وروسته په یوه خلاصه او انساني فضا کې راځي او طالب ته رایه ورکوي، زه دې کار ته درناوی لرم او هغه وخت د همدغه ټاکل شوي طالب پر وړاندې چې د ازادو انسانانو له لوري ټاکل شوی، په سینه ورته دریږم، خو که طالب د تورې په زور راشي، او که کمونیست د تورې په زور راشي یا مجاهد، د هیڅ یو لپاره هم د ویاړ ځای نه دی.
هغه ګواښ چې طالبانو د ديني متفکرينو/ روڼ اندو پر وړاندې رامنځته کړی دی
شیشه: کله چې تاسو طالبان د یو ډیفیکټو واقعیت په توګه ګورئ، چې په هر حالت کې د افغانستان په برخلیک باندې واکمن دي، د دوی حکمونه، واکمني او دستورونه د خلکو په ژوند باندې اغیز لري، تاسو د یو دیني متفکر په توګه د ځان پر وړاندې کوم غبرګونونه ګورئ؟ فکر کوئ چې طالبان به تاسو ته د یو دیني متفکر په توګه چلنجونه رامنځته کړي وي؟
محق: ما د طالبانو په لومړۍ دوره کې شپږ کلونه د دوی په واکمنۍ کې په هرات ولایت کې تیر کړل، طالبانو په هرات باندې یو کال زیاته واکمني وکړله. زه په اتفاقي توګه هغه مهال د یو اسلامي فعال په توګه مطرح وم او زموږ اندیښنه دا وه چې موږ د اسلامي- اخواني سیاسي اسلام په مرسته کولی شو چې ټولنه اصلاح کړ. هغه مهال له کڼ شمیر ملګرو سره مو ناسته ولاړه درلوده، کتابونه مو لوستل او بحث او خبرې به مو کولې. تر همدې اوس پورې، زما د ژوند تر ټولو ترخه دوره همدغه پنځه یا شپږ کلونه دي چې د طالبانو د واکمنۍ پرمهال مې په هرات کې تیر کړل. په هیواد کې د ننه نن هم هماغه ماډل بیا د تکرار په حال کې دی او له ملګرو سره چې خبرې کوم، هماغه احساس ري چې هغه مهال ما درلود. کله چې تاسو راشی او د دین په اړه خبرې وکړئ، تاسو ته اجازه نه درکول کیږي. د طالب په واکمنۍ کې تاسو اجازه نه لري چې حتی د دین په اړه یوه خبره وکړئ. ما د طابانو په لومړۍ دوره کې ځینط ملګري درلود چې د جلال اباد ول. هغوی یو مرکز درلود د فرهنګي- اسلامي مرکز په نوم. کور س یې درلود او عربي ژبه او دیته ورته به یې خلکو ته ور زده کول. هغه مهال یې شکمن بهرني اړیکې نه درلودې یوازې به یې پاکستان ته تګت راتګ درلود. هغه ځای چې هلته طالب ارام درلود. طالبانو چې کله جلال اباد ونیو، د هغوی دفتر یې ورته وتړلو او دوی یې هم ونیول. وروسته هغه کسان د مولوي خالص په منځګړیتوتب له بنده را ازاد شول او مولوي متوکل چې هغه مهال د ملا عمر سکرتر وو، ورغلل. هغه ته ورغلل چې خپل حال ورته بیان کړي. هغوی متوکل ته وویل چې موږ مسلمانان یو، جهادي مخینه لرو، سیاسي کار هم نه کوو، دیني- فرهنګي چارې مخته وړو او له تاسو سره ستونزه هم نه لرو یوازې دومره ده چې طالب نه یو. او په لوی تصویر کې هم له تاسو سره یو یو چې د اسلامي نظام او شریعت پلیتابه غواړو، ولې موږ ته موکه نه راکوئ چې کار وکړو؟ مولوي متوکل یې په ځواب کې ورته ویلي وو چې زما شخصي نظر دادی چې تاسو باید د فعالیت اجازه ولرئ، حتی شیعه مذهبي او نورې دینې فرقې هم باید د فعالیت اجازه ولري، خو د طالبانو د تحریک روحیه داسې ده چې له ځان پرته بل چاته د فعالیت اجازه نشي ورکولی.
ما خپله هغه مهال هڅه وکړه چې یو خصوصي ښوونځی پرانیزم. هغه مهال په ډیره ویروه وونکې توګه معارف له منځه تللی و او فکر مې کاوه چې د یو خصوصي ښوونځي په پرانیستلو سره به د خپلې ټولنې لپاره کار او خدمت وکړی شم. ځکه ټولنه د بېسوادۍ لوري ته روانه وه او غوښتل مې لږترلږه هغه کسان چې لږ مالي امکانات ولري، خپل اولادونه به دغه خصوصي ښونځي ته راولیږي. ولاړ او په هرات کې له ګڼو اشخاصو سره خبرې وکړې. بالاخره د هرات د معارف ریاست د وقت رییس ته ورغللم ترڅو د فعالیت جواز ترلاسه کړم. د معارف رییس بد سړی نه و. طالب هم نه و. د هغه سیمې د بومی اوسیدونکو څخه و چې تصادفا په دغه دنده ګومارل شوی و. هغه په ډیره نرمۍ او ملایمه طریقه زموږ دغه غوښتنه رد کړه ویې ویل چې له پوهنې وزارت سره به سلا مشوره وکړي او بیا به درته احوال درکړم. خو بیا یې هیڅ خبر رانغی. ما د هرات د معارف د رییس په مخ کې چې د هرات ولایت مشهوره مولوي صاحبان هم وو، ورته وویل کله چې موږ د یو خصوصي ښوونځي د جوړولو په حد کې هم ازادي ونه لرو، معنی یې داده چې لږترلږه زموږ اسلامي له منځه تللې ده او خدای مو دې عاقبت ته خیر پيښوي. زما د خبرو په ترڅ کې یو مولوي صاحب چې نوی له بغلان ولایته هرات ته راغلی و، او د طالبانو له لوري د مدرسې رییس ګومارل شوی و، زما خبره یې را پرې کړه ویل یې دا ازادي ازادي چې هرځل وايي دا څه مانا؟ ازادي خو بې بندوباري ته ویل کیږي. ما وویل چې موخه مې له ازادۍ څخه داده چې په هرات ولایت کې د یو باب خصوصي ښوونځي د پرانیستلو واک او ازادي باید ولرو تر څو د خلکو د اولادونو د باسواده کولو لارې چارې راته مهیا شي، بې بندو باري مې موخه نه ده. وروسته له هغه ځایه راووتلم. څو ورځې وروسته د هرات د پوهنې رییس راته وویل چې وضعیت هغسې دی لکه په خپلو سترګو یې چې ګورې او له هغه وروسته چې ته له مجلس ووتلې، یو بل مولوي وویل چې دا سړی خو تل له ازادۍ څخه خبرې کوي او دا هیله خو هرڅوک لري خپل قبر ته به یې ورسره یوسي. دا زما ډیرې کوچنۍ تجربې دي چې ښايي دیته ورته لسګونه خاطرې تاسې،ز ه او نور هم ولرو.
په هغه ټولنه کې چې خپلواکي او ازادي نه وي، په هغه ټولنه کې د خلکو حقوق په رسمیت نه منل کیږي. له دې حالت څخه بل فاجعه زیږوونکې حالت نه راځي. البته د طالب له نظره، هغه روایت چې له پيله یې درلود، هغه له فساد، ناامنۍ او هرج مرج سره مبارزه وه، او همدغه خبره یې خپله وجودي فلسفه ګڼله، دا مانا چې دوی قیام کړی و چې پاټکسالاري او جنګسالاري او وژنې او چور چپاول مخه ونیسي. دا روایت هغه مهال رامنځته شو چې شرایط په خورا سخته توګه جنګي او ناامني پراخه وه. هغه مهال د طالب خبرې او روایت خریدار درلود او تر یوه بریده یې منطق هم په ځای و؛ خو دا روایت د جمهوریت پرمهال له منځه ولاړ. جمهوریت د ناامنۍ لامل نه و. د ناامنۍ لامل خپله طاب و. همدغه کیسه ده چې دوی راغلل خپل بدیل روایت یې مطرح کړ چې امریکا ده، لویدیځ دی، هیواد د پردیو له لوري ښکیل شوی او کفار راغلي دي او دیته ورته نورې خبرې. نن ورځ دا روایت هم کار نه ورکوي. له هماغه امریکايي سره چې دوی شل کاله جګړه کوله، هره ورځ ورته زارۍ کوي چې لطفا موږ په رسمیت وپيژنئ. رییس الوزرا یې هم دغه خبره کوي، خارجه او دفاع وزیران یې هم همدغه خبره تکراروي. تل وايي چې له امریکا سره موږ ستونزه نه رو او ښې اړیکې ورسره غواړو. اوس پوښتنه داده چې نو په تیرو شلو کلونو کې مو ولې ورسره جګړه کوله؟ د امنیت روایت هم دومره منطق نه لري. وايي هغه امنیت چې موږ په خپله ه منځه وړی و، هغه مو بیرته درته راووړ. دا نو لاسته راوړنه نه ده. لاسته راوړنه داده چې تاسو خپله د خلکو بشري حقونه رعایت کړي. هغوی ته د انسان بودن احساس ورکړئ او داسې فضا رامنځته کړئ چې انسان په خپل برخلیک باندې واکمن وي.
زه دا حالات سخت له فاجعې ډک ګڼم، لرلید د وړاندوینې وړ نه دی، نه ماته او نه طالب او نه تاسو او نه بل چاته. وضعیت د ایشیدلو طرف ته روان دی او دا حالت به انفجار کوي. داسې نه ده چې دا وضعیت به دوام کوي. په افغانستان کې زرګونه خلک شته دي چې که شرایط ورته برابر شي، جګړه کوي، ټوپک را اخلي، بغاوت کوي، د افغانستان د تجزیې بحث به رامنځته کیږي، افغانستان په سوریه بدلول یو له سناریوګانو څخه دی. هغه کسان چې سیاسي عقل ولري، په دې خبرو پوهیږي. بېسواده او ناخبره طالب په دې خبرو نه پوهیږي. وضعیت او فضا بیاځلي هغه کندې ته ورته کیدو ته روانه ده چې معلومه نه ده چې له وطنه به سوریه جوړه شي که یمن او یا د نویمې لسیزې غمجن کلونو ته. داسې باید ووایو چې اوسني وضعیت د نورو فاجعو سریزه ده، هغه که د یو دیني روڼاندي له نظره قضیې ته وګورو یا یو عادي افغان له نظره.
د طالبانو حکومت لرلید
شیشه: کله چې تاسو راتلونکې ته پام وکړئ، د طالبانو تر واکمنۍ لاندې افغانستان څنګه ګڼئ؟ د ساري په توګه دوه کاله وروسته به له څنګه افغانستان سره مخ و؟ که دا و اکمني تر پنځو کلونو پورې دوام وکړي، څنګه افغانستان به هغه مهال ولرو؟
محق: کله چې غواړو د افغانستان لرلید تصور کړو، باید اړونده فکټورونه په دوه برخو داخلي او نړیوالو باندې وویشو. له تیرو وروستیو یو نیم سلو کلونو راپدیخوا، کله چې د احمدشاه دراني امپراتوري کمزورې شوه او ځواکمن بهرني لوبغاړي رامخته شول چې یو اړخ ته یې لویه بریتانیا وه او بل لوري ته تزاري روسیه، له هغه مهاله تراوسه، موږ ددغه سیمې د هستوګنو په توګه، د لوبې اصلي لوبغاړي نه و او په دغه سیمه کې د خپل برخلیک د ټاکلو واک مو هم په خپل لاس کې نه و. یوازې موږ دغسې نه یو، زموږ ګاونډ هیوادونه هر یو په یوه بڼه نه یوه بڼه، دا ستونزه لري، خو موږ دغه ستونزه په حاده توګه لرو. هر ډول د راتلونکې لرلید په دې پورې اړه لري چې د ټاکونکو ځواکونو ترمنځ به د واک توازن څنګه وي؟ هغه ټکر ستراتیژئ چې دوی یې لري، په کومه نقطه کې به له یو بل سره توافق وکړي او په کومو برخو کې به یې له یو بل سره ټکر لا سخت او جدي شي. که د روسیې او لویدیځ او لویدیځ او چین ټکر لا سخت او زیات شي، افغانستان به دې همدې زبرځواکونو د ضعف ټکی وي. د ضعف ټکی معمولا په نړۍ کې تر ټولو اسیب پذیره ځایونه وي. دا برخې لکه څنګه یې چې زه له تحلیل څخه عاجزه یم، نور کسان په دې اړه نه پوهیږي. په دقیقه توګه نه پوهیږم چې د ا وکراین جګړه به چیرته ورسیږي. ایا چین او امریکا به د توافق لپاره لارې چارې ومومي او کنه د ټکر کیدو لپاره یو بل ته لارې څاري؟ له همدې کبله، ددې برخې تحیل او څیړنه زموږ له وسې پورته ده. له بده مرغه زموږ د برخلیک یوه برخه تر همدې وضعیت پورې غوټه ده. یوه برخه بیا تر داخلي لوبغاړو اړه لري چې موږ او تاسو یو. هغه که طالب دی. یا نورې مخالفې ډلې، په هر حال، موږ خپله په وضعیت باندې یو ډول نسبي اغیزه لرو. بهرنۍ ستراتیژۍ او تګلارې له داخلي سازش، ګډون او برخې اخیستو پرته د پلیتابه وړ نه وي. کله چې دغه دوې برخې سره غاړه غړۍ شوې، معادلې بیا خپل رامنځته کیږي او پلې کیږي.
داسې انګیرم هغه بحران چې طالب ورسره مخ دی، دادی چې اوس پیړۍ کې په یوه دوه لارې کې کلک ولاړ دی: یا باید د امریکا او اروپا لوری ونیسي، یا باید د چین او روسیه. دا شونتیا چې توازن دې وساتي، ناشونې ښکاري، دوه ګونې لوبې ټول خسته کوي. د ساري په توګه، امریکايان ښايي وپوښتي چې بالاخره تاسو له موږ سره یاست که له روسانو سره؟ روسان به هم پوښتي چې له موږ سره یاست که له امریکایانو سره؟ اخر باید خپل مسیر وټاکو. هغه ژمنې چې طالبان یې یو لوري ته ورکوي، د هغه بل لوري قهر کیږي. هر لوري ته چې دوی ورغړي، له هغه اړخه معادلې بدلون مومي چې د طالب ضد ځواک د مقابل لوري تر ملاتړ لاندې راځي او د طالب مخالفان هم اړ دي چې ملاتړ راجلب او خلک بسیج کړي. په روسیه کې د ننه، د دفاع، خارجه او استخباراتو ترمنځ، د طالب په اړه جدي بحثونه روان دي. یو وایي کولی شو چې طالب وساتو او بل وايي چې نشو کولی. یو وایي طالبان د باور وړ دي، بل وايي چې نه په طالب باور نه شي کیدی. ورته همدغه بحث په امریکا کې هم روان دی. په امریکا کې ګڼ شمیر بنسټونه په دې خبره بحث کوي چې ایا طالب د باور وړ دی او کنه د ایران او روسیه لمنې ته یې ځان اچولی دی؟ یو شمیر امریکایان وايي چې د طالب ریښه جوړوونکی پاکستان دی. دا هیواد زموږ متحد دی او طالب زموږ لمنې راغورځوي، نه زموږ د سیالانو غیږې ته. خو یو شمیر بیا دا باور نه لري. دا هغه لوبه ده چې معلومه نه ده تر کومه به دوام کوي. تر اوسه طالب له هیڅ لوري سره نه دی تللی او هیڅ لوري په رسمیت هم نه دی پيژندلی. که چیرته یو لوری صادقانه ودرید، بل لوری یې د هغوی مخالفین حمایه کوي. کله چې د طالب لپاره د ټولنې په د ننه کې پوټانشیل وي، نو د طالب د مخالف لپاره هم شته دی. دا پوټانشیل هغه مهال فعاله کیږي چې له هیواده د باندې یو واقعي سیاسي نظامي ملاتړ تر لاسه شي. کله چې د طالب له مخالف څخه ملاتړ جدي مرحلې ته ورسیږي، د ځمکې په سر معادله بدلون مومي. یو خبره چې تاسو یاده کړله، چې ولې خلک او ولس غبرګون نه ښيي هغه هم همدغه دوهم بحث پورې اړه لري. ډیری هغه ځواکونه چې د طالب مخالف دي، د انتظار په حالت کې قرار لري څو معلومه شي چې معادله په کوم لوري روانه ده او کوم نړیوال پکټ د طالبانو له مخالف لوري څخه ملاتړ کوي. د ډیری پوښتنه داده چې که د طالب پر وړاندې ودریږو، له موږ به څوک ملاتړ وکړي؟ ایران؟ ترکیه؟ روسیه؟ چین؟ امریکا؟ اروپا؟ څوک؟ که له دغه د میږې او لیوه له وضعیت څخه تیر شولو، د خلکو او سیاسي ډلو لپاره تصمیم نیول اسانه دي. له هغه وروسته به وګورو چې شبکې او حلقې به جوړې شي، جبهې به رامنځته شي او طالب به له جدي ستونزې سره مخ شي. یا دا چې طالب سیاسي عقل ته غاړه ورکړي چې تر اوسه ددغه سیاسي عقل نښې نښآنې پکې نه ښکاري او دغه سیاسي عقلانیت دادی چې یوه سخت بحران ته د افغانستان د وړلو پر ځای، د افغانستان له داخلي جریانونو سره د مذاکرې او جوړجاړي لاره پرانیزي او یوې نوې ادارې، جوړښت ته غاړه کیږي او طالب هم ددغه نوي جوړښت یوه برخه وي. نور هم حضور ولري؛ او په ټوله کې یو داسې څه وي چې هم د خلکو لپاره د منلو وړ وي او هم د نړۍ لپاره. که دغه عقلانیت ته غاړه ورکړي، موږ له یو لوی بحران څخه تیریږو او بیاځلي نوي جګړې ته اړتیا نه رامنځته کیږي.
د اساسي قانون سمون او تعديل
شیشه: غواړم چې د افغانستان اساسي قانون د یو ګډ او نسبتا د خلکو د توافق وړ سند په توګه تر پاملرنې لاندې ونیسو. که په فهرست واره توګه مو غوښتي وي چې ددغه سند یو څو خلاوې راپه ګوته کړي چې ددې لامل شوې چې هم زموږ حکومت فاسد شي او هم ونشو کولی چې په ټولنه کې د ولسواکو اصلاحاتو د تداوم څخه ډاډمن شو، نو دا خلاګانې به ستاسو له نظره کومې وي؟
محق: که د زړه له تله ووایم زه د اساسی قانون متخصص نه یم. ځکه اساسي قانون ته انتقادي او څیړنیزه کتنه تخصصي پوهې ته اړتیا لري. دا پوهه هغه کسان لري چې حقوق یې لوستي وي او په دې برخه کې یې کار کړی وي. لکه دکتر امین احمدي، ډیر د اساسي قانون په اړه کار کړی دی. کله چې کابل کې وم، کله کله به مې د اساسي قانون باندې د څار کمیسیون له غړو سره به مې کتل. هلته زما ګران ملګري ارواښاد دکتر عبدالرووف هروي هم دنده درلوده او د هغه له رویه مې له دوی او یو شمیر نورو ملګرو سره لید کاته او ملګرتیا جوړه شوه. د کمیسیون رییس ښاغلی هاشمزی و. ډاکټر شفاهي هم هلته و. ما په نارسمي غونډو کې له دوی څخه په زړه پورې او ګټورې خبرې واوریدې. اما له دې کبله چې په ا ساسي قانون کې پوهه او تخصص نه لرم، زما خبرې په دې اړه ډیرې ابتدایي دي. زما نظر دادی چې زموږ اساسي قانون د سیمې د هیواونوو په پرتله، یو ولسواک اساسي قانون و او افغانستان له داخلي حالاتو سره یې سمون درلود او که سم پلی شوی وای، موږ ښايي له لږو ستونزو سره مخ شوي وای. زموږ د اساسي قانون یو شمیر برخې اصلا پلې نه شوې. زموږ ستونزه د قانون په نه پلیتابه کې وه نه په خپله قانون کې.
په ورته وخت کې، په اساسي قانون کې کمۍ او ستونزې هم وې چې له زما له نظره، تر ټولو بارزه یې د واک تمرکز و. د واک د تمرکز د مخنیوي لپاره هیڅ لاره پکې نه وه موندل شوې او دغه کار د وخت په تیریدو سره خپل ځان وښود. یو مهال چې ما د یو دوه کسانو ملګرو په شتون کې اشرف غني ته وویل چې کابل ښاروال نه لري. یو نیم کال کیږي چې کابل ښاروالي د سرپرست له لوري اداره کیږي. ورته مې وویل چې رییس صاحب، کله چې یو کس له خپله کوره کوڅې ته راووزي، همالته باید د دولت حضور او شتون باید وګوري. د دولت حضور له هماغه کوڅې پيلیږي. که پیادهرو منظم وي، او هغه جدول او د اوبو کوڅه پاک وي، د دولت حضور احساسوي چې داسې یو دولت شته چې ده ته وفادار دی. همدغه ښه احساس ژمنتیا رامنځته کوي او هغه سړی ښاري ګډون ته تشویق کیږي؛ خو که مو ولیدل چې ښاروالي نشته او د ساري په توګه یو څوک نشته چې فکر وکړي د سیلابونو مخه څنکه ونیسو، ښار څنګه پاک او نظیف وساتو او ترافیکو ته یې څنګه نظم ورکړو، میوه فروشۍ په کوم ځای کئ ځای پر ځای کړو او نور دیته ورته خبرې. د حکومت واک او اتوریته ورسره لوړیږي. ورته مې وویل چې کله پلازمینې ته نظم ور نه کړلی شو، نو د ولایاتو ستونزو ته به څنګه رسیده ګي وکړی شو. له بده مرغه د جمهوریت په دوره کې کابل، د نړۍ یو له بې نظمه پلازمینو څخه و. پلازمینې نظافت او پاکي نه درلوده او د ښار د ښکلا لپاره مهم ګامونه اوچت نه شول. ولسمشر غني ماته وویل چې تر اوسه مې وخت نه دی موندلی چې د کابل ښاروالۍ د څوکۍ لپاره د وړ کسانو سره مرکه وکړم او له هغوی څخه یو تن په دغه څوکۍ وګومارم. ما له هغه سره تر دې زیاته خبره اوږده نه کړه. ځکه هغه ژر قهر کیده؛ کله چې راووتلم خپلو ملګرو ته مې وویل چې دا نو څه منطق لري چې د کابل یا هرات ولایت ښاروال یا د مزار شریف ښارولا سره دې ولسمشر مرکه وکړي او وروسته دې هغه استخدام کړي؟ د نړۍ په هر ځای کې د ښار خلک خپل ښاروال په خپله ټاکي او هغه ټاکل شوی ښاروال خلکو ته ځواب ویوونکی هم وي. په یاد مې دي یوه ورځ ولسمشر غني راته زنګ وکړ ویل یې د هرات د ښاروالۍ په اړه یې ډیر شمیر شکایتونه ترلاسه کړي دي او له ما یې وپوښتل هغه څه چې شکایت کوونکي یې وايي رښتیا دي که دروغ؟ که رښتیا وي چې دا کسان بندیان کړم، دا خبرې یې د تلیفون په کرښه ماته وکړې، د سهار اته نیمې بجې به وې. ما وویل ښاغلی ولسمشر، زما کار خو کلتوري چارې دي. د هرات د ښاروالي په اړه هیڅ معلومات او نظریه نه لرم. یوازې دومره ده چې له هراتیانو څخه اورم چې کله کابل ته راشي، له یوه څخه صفتونه کوي، له بل څخه انتقاد کوي یو یې یو څه وايي بل یې بل څه وايي. خو خپله مې په ذهن کې څه نشته. وروسته یې ویل چې دا موضوع تعقیب کړه او وروسته ماته راپور راکړه. زه یو څلور ورځې په دې موضوع مصروف وم او د هرات د ښاروالۍ په اړه مې یو راپور چې مثبت او منفي ټکي پکې و، ولیکل چې مخالفان ددغو لایلو له کبله دغسې وايي او په پای کې مې وړاندیز وکړ د ادعاګانو لوی والي ته په کتوو، لازمه ده چې د څارنوالانو او له فساد سره د مبارزې د اداراتو څخه یو مسلکي ټیم هرات ولایت ته ولاړ شي او له نږدې د موضوع ټول اړخونه سم وڅیړي. خو اصلي پوښتنه دلته وه چې ولې باید ولسمشر د ښاروال عزل او نصب وکړي؟ دا هغه څه دي چې ولس یې باید په اړه تصمیم ونیسي. ولسمشر ته فریب ورکول ډیره اسانه خبره ده. یو څوک راځي او مثبت راپور ورکوي او یو څوک راځي منفي راپور ورکوي. دا هیڅ منطق نه لري چې د مثال په توګه دې په هرات ولایت کې د درې میلیونه خلکو مشاهده مهمهم نه وي، خو په کابل ولایت کې دې د یو کس قناعت د یو څو تنو د هوايي خبرو په اساس مهم وي. دا خبره تاسو له ښاروالۍ څخه نورو برخو ته هم توسعه ورکړئ، د ښوونځیو د مدیرانو، حتی ښوونکي، حتی پوهنتونونو د ټاکلو تر کچې رسیږئ. شکایت دا و چې د هرات پوهنتون رییس ډیر نالایقه او ټنبل کس دی. له ما یې وپوښتل چې دا چا ټاکلی او مقرر کړی دی؟ وروسته معلومات راته وشو چې هغه کس د ولسمشر د سلاکارانو له ډلې یو سلاکار د قومي سهمیه بندیو پر بنسټ مقرر شوی نه د پوهنتونونو د اکاډمیکو معیارونو له مخې. دیته ورته ډير شمیر موارد، دا ټول ښيي چې په یو لاس کې د ټولو واکونو راغونډول د بحران لامل کیږي. په تیرو شلو کلونو کې چې موږ یوه بدبختي درلوده او د هغه په اړه مو فکر نه دی کړی، همدغه خبره ده، هغه څه چې باید اصلاح شي همدغه مسله ده.
شیشه: په اساسي قانون کې نور کوم عمده چلنجونه ګورئ؟
محق: په نورو برخو کې هم په اساسي قانون کې ابهامونه شته وو چې هغه مې هم د اساسي قانون پرتطبیق د څارنې کمیسیون له ملګرو څخه مې اوریدلي وو. د ساري په توګه ویل یې کله چې د اساسي قانون یو بند مبهم دی، لومړی نپوهیږي چې هغه څنګه تفسیر کړي، او بل دا چې روښانه نه ده چې د تفسیر کولو مرجع کومه یوه ده؟ سترې محکمې به ویل موږ دا واک لرو چې اساسي قانون تفسیر کړو، د اساسي قانون پر تطبیق د څارنې کمیسیون ویل چې نه ستاسو تخصص اساسي قانون نه دی، ستاسو تخصص قضا ده او د نورو قوانینو پر بنسټ کولی شی چې قضايي چارې مخته یوسئ؛ خو د اساسي قانون تفسیر قضايي بحث نه دی او باید د عدیه وزارت، مقننه قوې، قضایه قوې او نورو اداراتو په همغږۍ، دا کار ترسره شي. ګڼ شمیر مواردو څخه مو خبر درلود چې په اساسي قانون پر تطبیق د څارنې کمیسیون ته به راتلل، او کله به یې چې اساسي قانون ته مراجعه کوله، چې هغه مسله حل کړي، کت به یې چې اساسي قانون ابهام لري. ابهام یوازې په اساسي قانون کې هم نه و. د افغانستان په مدني قانون کې هم ابهام و. د مدني قانون په اړه، کله چې زه په پوهنتون کې وم، زدهکړې مې هم کولې او له همدې کبله یې له خلاګانو او تشو څخه خبر وم. کله چې زه په مصر کې وم، د افغانستان د سفارت له لارې مې له عدلیه وزارت سره کار کاوه څو د هغوی د متخصصینو په مرسته زموږ مدني قانون لا غني کړو. یوه تفاهم نامه مو لاسلیکی کړه او پلاوو دو دواړو هیوادونو ترمنځ تګ راتګ هم کاوه او د کار په ترڅ کې مې کتل چې زموږ مدني قانون هم ستونزې لري. دا قانون د دواوود خان د واکمنۍ پرمهال د مصر له مدني قانون څخه ژباړل شوی و. مصریانو هم تر هغه وړاندې د فرانسې له قانون څخه اقتباس کړی و؛ خو مصریانو او فرانسویانو د خپلو قوانینو ستونزې حل کړې وې، او موږ هماغه قدیمي نسخه یې لرله. حتی په ځینو برخو کې عبارتونه داسې ژباړل شوي وو چې هیڅ معنی یې نه ښندله. دا چې کله لومړی ځل ما د قانون فارسي نسخه ولیدله، دې ټکي ته مې پام شو. معلومه نه وه چې فارسي متن یې څه غواړي ووايي؛ خو کله به مې چې عربي، فرانسوي یا انګلیسي متن یې لوست، په ډيره اسانۍ ورباندې پوهیدی چې څه وايي. ما یو ځل وړاندیز وکړ چې راځئ یو تخصصي کمیسیون به د ټولو قانوني متونو د متن د بیاکتنې لپاره جوړ کړو او په دغو قوانینو باندې به له محتوايي، ژبنیز او تجدید نظر له اړخه کار وکړو، له بده مرغه دغه هڅه کومې پایلې ته ونه رسیده.
د افغانستان ولس ته مو هيله بښونکي پيغام څه دی؟
شیشه: تاسو د هغه کس په توګه چې په افغاني ټولنه کې د اصلاحاتو پلوي یاست، که غواړي چې په افغانستان کې خپلو مخاطبانو ته پیغام ولیږئ، پیغام به مو څه وي؟ څنګه کولی شئ چې د طالبانو د واکمنۍ په شتون سربیره د افغانستان خلکو ته ددغه پیغام له لارې دې ټکي ته متوجې کړئ چې هیله تر اوسه هم شته ده؟
محق: نسخه تاوول سخت دي، خو پیغام ورکول اسانه دی. زما پیغام لومړی دادی چې موږ مکررې ماتې خوړلې دي. د جمهوریت ماتې، د طالبانو ماتې، د مجاهدینو ماتې، د خلق دیموکراتیک حزب ماتې، د شاهي نظام ماته، دا ټولې ماتې وې. له بده مرغه زموږ ماتې، په ځانګړې توګه په تیرو سلو وروستیو کلونو کې، زموږ تر بریاوو زیاتې دي. ماتې د غټو فرصتونو د زده کړې موکه هم راکوي. جرمنیانو د نازیانو له ماتې او تجربې څخه ډیر لوی درس او تجربه واخیسته. جاپانیانو په دوهم او لومړي نړیواله جګړه کې له ماتې څخه ډیر لوی درس زده کړ. په نړۍ کې هیڅ داسې ملت نشته چې ماته یې دې نه وي خوړلې او تیروتنه یا خطا یې دې نه وي کړې؛ خو مهمه داده چې له وارخطايي سره لاس او ګریوان نشو او په دې فکر کې نه وو چې ستونزو ته نو هیڅ د حل لاره نشته. څومره چې نهیلۍ ته ډیره غاړه ورکوو، دا مانا چې ډيرې بدبختۍ مو خوښه کړې ده. له همدې کبله هیله ژوندۍ ساتل او د نورو ولسونو له تجربو څخه زده کړه ډیره ارزښتناکه ده. نورو ملتونو له خپلو ناکامیو او ماتو څخه درس واخیست او هغه یې په فرصتونو باندې بدلې کړې. موږ هم کولی شو چې له تجربو څخه په درس اخیستلو سره دا کار ترسره کړو. خپلې ماتې او تیروتنې بیا له سره وګورو او هغه په فرصتونو باندې واړوو.
زما دویمه خبره داده چې عملي کار په فردي بڼه نه ترسره کیږي. ښه به دا وي چې په ټولیزو چارو کې بیا فردي چارې څنګ او ګوښې کیږدو. هرڅوک چې ملي ژمنتیا لري، د ټنبلۍ احساس نه کوي، او غواړي خپل وطن، قام، او کورنۍ لپاره یو ګټور کس وي، کولی شي د فیسبوک، ویبپاڼې، او درس ورکولو او نورو سلګونو لارو یو څه ترسره کړي. فردي نوښتونه له ارزښتونو ډک وي او باید په خپل ځای کې مهم وي، خو د لوی بدلون لپاره موږ تشکیلاتي چارو ته اړتیا لرو. بیاځلي سازماندهۍ ته اړتیا لرو. باید شبکې رامنځته کړو، باسواده او روڼاندي کسان له مختلفو قشرونو څخه، ښځې، ځوانان د چارو د انسجام لوري ته ولاړ شي. د نړۍ هیڅ واک نه شي کولی چې له یو منسجم ځواک سره مخامخ شي او هغه ته دې ماتې ورکړي. کولی شي چې یو شپږ او پنځه تنه بنديان کړي، ټپیان یې کړي او یا یې اعدام کړي، خو د تاریخ په اوږدو کې هغه غورځنګونه چې بریالي و، د هند د خپلواکۍ له غورځنګه نیولې تر نورو هیوادونو پورې، دوی قرباني ورکړې او لویو ارزښتونو د پلیتابه لپاره قرباني ورکول یوه اړتیا ده چې بله لاره نه لرو دا قرباني به ورکوو. په ورته وخت کې، قرباني ورکول د ماتې په مانا نه ده، یو لوی او منسجم تشکیلاتي کار ته څوک ماتې نه شي ورکولی. که وغواړو چې چارې مو اغیزناکې وي او ښه پایله ورکړي، باید د لویو تشکیلاتي کارونو د انسجام په لوري باید ولاړ شو.
مهم ټکی دادی چې په تشکیلاتي چارو کې، باید د خپلې راتلونکې لپاره ارمانونه ولرو. د نویو تشکیلاتو اوسازمانونو په ایجاد کې باید له سختګیرانه پارامترونو سره چلند وکړو. د ساري په توګه، د ټولو هیوادونو او حتی په نړیوال سیاست کې ګورو چې ټول سیاست مطلقه تور او سپینه برخه نه ده. داسې نه ده چې یو لوري ته ټولې پرښتې دي او بل لوري ته ټول شیطانان. هغه کسان چې سیاسي لوبغاړي دي، ټولو تیروتنې درلودې، له ما پيل تر تاسو پورې ټول تیروتنې لري. د ساري په توګه یو کس یو ټاکنیز کمپاین ته تللی دی او بل کس بل ته. نو اوس باید ووایو چې فلاني کس دا کار ترسره کړی دی، نو هغه باید په دې تشکیلاتو کې راسره ونه نیسو. باید داسې فکر ونه کړو، دا سمه نه ده چې ووایو له فلاني سره په یوه تشکیلاتو کې کار نشو کولی ځکه چې اته کاله د مخه په فلاني کمپاین کې یې د فلاني په ګټه خبره کړې ده. که دا رنګه مخته ولاړ شو، او د کار دا مډل تر کار لاندې ونیسو، نو یو کس به هم پاتې نشي چې هغه دې له عیب او تیروتنې څخه پاک وي.
ریښتوني معیارونه دادي چې وګورو ایا واقعا یو څوک په جنایت جرم او اختلاس کې برخهوال و کنه؟ که یو چا خپله غلا نه وي کړې، جنایت یې نه وي کړی، سړی یې نه وي وژلی، باید په تشکیلاتو کې ورته برخه ورکړو. چا چې جنایت کړی، غلا یې کړې، باید حساب یې له هغه کس سره بیل وي چې په یو سیاسي بهیر کې تللی او په دغه بهیر کې تیروتلی دی. که دا دوې مسلې له یو بله سره بیلې نه شي، موږ بریالي کیدی نشو. زه کله کله ګورم چې ملګري ډیر راډیکال چلن کوي. که وایو چې راځي یو لس تنه یو ځای سره راټول شو او خبرې وکړو، کله چې وایم څوک، وایم فلانی او فلاننی او فلانی، وایي والله فلاني خو له غني سره کار کړی دی او فلاني له کرزي سره کار کړی دی، فلاني خو داسې ویلي وو. که داسې وي نو موږ هیڅ ځای ته نشو رسیدلی. معیار باید دا وي چې دغه کس په تیرو شلو کلونو کې چې په سیاست کې و، غل و؟ غلا یې کړې ده؟ ایا په رښتیا یې په حاد ډول قومپالنه کړې ده چې د بل انسان حق یې دې خوړلې وي؟ یا یې بل کوم ملي خیانت ترسره کړی دی؟ که خبره دغسې وي، بیا سمه ده. له مجرمو کسانو سره باید یو ځای نشو، خو هغه کسان چې دا رنګه ستونزې نه لري، او د ټولنې له سیاسي واقعیت سره یې تعامل کړی دی، باید زموږ په غونډه کې له موږ سره ومنل شي.
په هر حال، د ټولنې ځواک سازمان کول او یو له بل سره یو ځای کیدل کولی شي چې د بدلون لامل شي. له هغه پرته، موږ بدلون نشو راوستلی. زه چې اوس طالبان د هغوی له مخالفانو سره پرتله کوم، د طالب مخالف ښايي یو زره عیبونه ولري، لکه جهادي حزبونه، قومندانان او یا نور، خو که خبره د ملاهیبت الله او حکمتیار ترمنځ د پرتلې وي، زه حکمتیار غوره ګڼم، سره له دې چې زه له هغه او حزب سره په ډيری مسایلو کې اختلاف لرم. په دې اړه مې لیکنې هم کړې دي، خبرې مې هم کړې دی او هیڅکله نه غواړم چې د ګلبدین حکمتیار ترڅنګ واوسم؛ خو که له حکمتیار او طالب پرته بل انتخاب ونه لرم، حکمتیار غوره کوم، له دې کبله چې حکمتیار په خپلو سیاسي لوبو په دې سربیره چې زیات شمیر تیروتنې لری، یوه اجنټه استخباراتي مهره نه وه. د ایران، پاکستان او نورو هیوادونو له استخباراتو سره یې به یې تعامل کړی وي، خو په ډیرو برخو کې خپله تصمیم نیسي.
د طالب په اړه باید ووایم چې په پوره باور سره ویلی شم چې یو غلام او اجینټ جریان دی او هیڅ داسې فکټور په دوی کې نه وینم چې له خپله ځانه دې خپلواکي ولري. تاسو نن ورځ ګورئ، چې د پاکستان سفیر، هماغه وایسرای دی چې دوی یې د نوکرانو او مزدورانو په څیر ورته منډې وهي او هغه په یوازې سر د دوی لپاره تصمیم نیسي. دا سفیر راځي او وايي دا کار وکړه، دا کارمه کوه. د افغانستان د بهرنیو چارو د وزیر په ځای، د عمران خان او شهباز شریف استازی راځي او د بهرنیو هیوادونو له سفیرانو سره ناسته کوي او د افغانستان په اړه خبرې کوي چې د افغانستان د بریښنا په اړه دا کار ترسره کړی او د سړک په اړه یې دا وړئ. یعنې هیواد دومره بې صاحبه دی. کله چې دا کارونه ګورم، د افغانستان د اتباعو په توګه باید له خپلو تندیو د شرم خولې تویې کړو او وجدان مو په عذاب شي. موږ په دغه کچه ذلت په تیرو سلو کلونو کې نه دی تجربه کړی. ببرک او نجیب هم د کمونیستانو په وخت کې د سپکاوي دغه حد ته نه دي رسیدلي، نه مجاهدین او نه جمهوریت. له همدې کبله وایم چې د طالب مخالف ځواک هغه که هرڅوک وي، او هر کار چې د طالب پر ضد ترسره کوي، باید ښه راغلاست ورته ووایو او باید ورباندې خوښ واوسو. هغه که هرڅوک وي: که محق وي، که استاد سیاف وي، یا مارشال دوستم یا هر بل څوک.
باسواده او پوه ځواک که نه غواړي ددې سیاسي څیرو ترڅنګ کار وکړي، باید په خپله ځانونه منسجم کړي، مهمه دا نه ده چې تر کوم عنوان لاندې، موخه مهمه ده. موخه داده چې ټولنه باید له دې محکومیت څخه وباسو او باید یو امن او له ټیکاو ډکه ټولنه ولرو. نه وایم چې جګړه دې وشي، خو باید داسې ټولنه وي چې ټول اتباع یې وکولی شي له خپلو انساني/بشري حقونو څخه برخمن له یو بل سره ژوند وکړي. دا غوښتنه زیاتی هم نه دی او ناروا هم نه ده. دا زموږ حق دی، زما له انده، دې موخې ته رسیدل اسان کار هم نه دی او په هره بیه چې وي هغه باید پرې کړو څو دغه موخې ته ورسیږو او د رسیدو لپاره یې باید مبارزه وکړو.
شیشه: ښاغلی محمد محق، له تاسو څخه ډیره مننه.
