مترجم: نصیر احمد تره کی
ټولو ته سلامونه وړاندي کوم چې موږ ویني او زمونږ ژغ اوري. د “د شیشه ” خپروني په دې برخه کې له ډاکټر عمر شریفي سره خبرې لرو. ډاکټر عمر شریفي یو افغانستان پیژندونکی دی. نوموړی یو له هغو څو افغانستان پیژندونکو څخه دی چې په افغانستان کې زېږېدلی، هلته لوی شوی او افغانستان یې هیواد دی. په دې خبرو کې به له هغه سره د افغانسنان پیژنلو د پوهې او د هغې د تړاو په اړه، چې پخپله افغانستان دی، خبرې وکړو.
شيشه ميډيا: ډاکټر شريفي، تر هر څه لومړی غواړم تاسو ته ووايم چې تاسو چېرته او په کومه کورنۍ کې زېږېدلې ياست او له کوم ځايه مو خپلې زده کړې پيل او پای ته رسولې دي، تر څو وروسته نورو پوښتنو ته ورشو.
شریفي: په کابل کې زیږیدلی یم، په همدې ښار کې مې زده کړې کړي، پوهنتون مې په همدې ښار کې پای ته رسولی دی. بیا د زده کړې لپاره امریکا ته راغلم. زما د پوهنتون څانګه آنتروپولوژی /انسان پوهنه/ ده. سره له دې چې انسان پوهنه [په خندا سره] له اشرف غني سره بد نوم ترلاسه کړ، زما تخصصې رشته انسان پوهنه ده، او ما د ماسترۍ او دوکتورا په موده کې د افغانستان د انسان پوهني په اړه څیړني کړې. د دې لامل چې زه د نسان پوهني په ډګر کې علاقه پیدا کړم او راستون شوم د افغانستان سره زما علاقه او پیژندل وو. زما لپاره اصلي پوښتنه دا وه چې څنګه کولای شو افغانستان په داسې ډول وپیژنو چې له واقعیت سره سمون ولري؟
احساس مې کاوه چې په لویدیځه اکاډمیکه (علمي) نړۍ کې د افغانستان په اړه یو کلاسیک لید شتون لري. دا لید په نولسمو او شلمو پیړیو کې رامینځته شوی او د استعماري افکارو لخوا خورا اغیزمن شوی دی. زما مطلب دا نه دی چې دا لید ډیر ښه یا ډیر بد دی. بلکې دا د افغانستان په اړه خورا کلاسیک لید دی او د افغانستان ټول بدلونونه او تنوع په کې نه دي منعکس شوي. په دې نظر کې هغه بدلونونه چې په افغانستان کې د شاهي نظام او لومړي جمهوريت له رانسکورېدو وروسته رامنځته شول، چې موږ په خپلو سترګو ليدلي، نه دي منعکس شوي. د افغانستان په اړه په کلاسیک لید کې، د لویدیځه اکاډمیکه (علمی) نړۍ کې، د اتیایمو او نويمو لسیزو بدلونونه او د افغانستان په ټولنیزو اړیکو د هغوی اغیزې په سمه توګه نه دي منعکس شوي.
هغه بدلونونه چې د شاهي نظام او لومړي جمهوریت له ړنګېدو وروسته د افغانستان د سیاسي، ټولنیز، کلتوري او حتی د افغانستان اقتصادي ژوند ټول اړخونه بدل کړل. د سړې جګړې او د ایډیالوژیو په موده کې افغانستان یو له هغو څو اسلامي هېوادونو څخه و چې د هغه دورې د سیاست او نړیواله سیالي په مرکز بدل شو. ما د دې مسلو په اړه مطالعه او څیړنه وکړه او هڅه مې وکړه چې ټول هغه بدلونونه منعکس کړم چې زما د دوکتورا په رساله کې د انتروپولوژي(انسان پوهني) له لید څخه ارزښتمن دي. هغه لویه پوښتنه چې ما په خپله دوکتورا په تیزس کې راپورته کړه دا وه چې ولې افغانستان د ژبې، کلتور، توکم او ټولنې له پلوه خورا متنوع ټولنه ده او د سړې جګړې پرمهال او وروسته له جګړو او لویو بحرانونو سره مخ شو، په دې کې کوم بېلتون غوښتونکی غورځنګ نه دی را څرګند شوی؟ افغانستان، له بنګال څخه تر بالکان پورې، یو له هغو څو هېوادونو څخه دی، چې د هویت، کلتور او ژبې له کړکېچ او تنوع سره سره، بېلتون غوښتنه په تنظیم شوی ډول نه ده راڅرګنده شوی. ما په خپل تیزس کې، د لویو پوښتنو د مطرح کولو څخه لکه « موږ څوک یو؟» یا « زموږ هویت څه دی؟» او د هغه له نظرونو نه ډډه وکړه. دا پوښتنې په علمې ساحه کې نه وې په کوم کې چې ما زده کړه او څیړنه کړې. زما پوښتنه دا وه چې د افغانستان انتروپولوژيکي (انسان پوهني) ځانګړتياوې کومې دي چې د هويت، ژبې، کلتور او توکم له تنوع او کثرت سره سره يې همداسې ساتلي دي او د دې تنوع او کثرت وده څنګه شوه؟
ما د دیني هویت له پلوه د افغانستان د تیریدو په اړه هم څیړنه کړې ده. په افغانستان کې دینې هويت يو دوديز-تاريخي هويت دی چې د سړې جګړې پر مهال د جګړې او کړکېچ پر مهال په ايډيالوژيکي هويت بدل شو. ما څیړنه وکړه چې څنګه افغانستان په اتیاومه لسیزه کې د سیاسي اسلام یا ایډیالوژیکي اسلام په نوم د یوې پدیدې سره مخ شو؟ او دې کار د افغانستان په انتروپولوژیکي (انسان پوهني) ځانګړتیاوو څه اغیزه درلوده او موږ ته یې نوي بڼه ورکړه؟ د دې ترڅنګ، ما غوښتل چې زما د دوکتورا په څیړنه کې د خپل نسل تجربې هم منعکس کړم. زما خپل نسل هغه نسل دی چې د ۱۳۵۷ کال د د مرغومى د اوومې له کودتا وروسته په افغانستان کې لوی شوی او په هغه موده کې یې هجرت نه دی کړی. دا نسل د افغانستان، د حکومت د څرنګوالي او د ادارې د څرنګوالي په اړه مختلف فکرونه او نظرونه لري.
ما په خپله څیړنه کې خپله هڅه وکړه چې د افغانستان په اړه یو سیمه ایز لیدلوری روښانه کړم. زه دا له یوه اصلي لید څخه وایم چې له ۲۰۱۱ کال څخه وروسته کله چې موږ په خپل تاریخ کې خورا نوي او بې ساري پړاو ته ننوتلو او موږ له نړۍ سره په ارګانیکه او خورا پراخه توګه وصل شوو. ما هڅه وکړه چې د دې دوري لخوا رامینځته شوي بدلونونه زما د دوکتورا په رساله کې راوړم. په خپله د دوکتورا په رساله کې مې د هغه نسل په اړه هم ځینې مواد راوړی چې د ۲۰۰۱ کال له بدلون وروسته په افغانستان کې پاتې شوی، مطالعه یې کړې، وده یې کړې او ځینې بدلونونه یې تجربه کړی او له همدې امله وایم چې زما څېړنیز کارهم د سیمه ایز لید انعکاس یوه هڅه ده. ما هم د خپلي دوکتورا په څیړنو کې د ملي پیوستون، حکومتولۍ، د ادارې لاره چاره، استعماری پوهه او داسې نورو په اړه له ۲۰۰۱ کال وروسته د دې نسل نظرونه منعکس کړي دي.
استعماري پوهه
شیشه ميډيا: ډېر ښه، په راتلونکو پوښتنو کې به چې د افغانستان پوهني د پوهي منځپانګه څه ده بحث وکړو. خو یو عمومي انګیرنه شته هغه داده چې د افغانستان پیژندنه درې څپې لري: لومړۍ څپه هغه کتابونه دي چې د ختیځ هند کمپنۍ او بیا وروسته د برتانوي هند د چارواکو او قاصدانو له خوا لیکل شوي او د کابل له تیرو پاچاهانو سره د هغوی د معاملې تجربه هم په هغو کې منعکس شوې ده. ویل کیږي چې هغه کتابونه یا هغه پوهه چې په هغه وخت کې د اوسني افغانستان د خاورې او خلکو په اړه تولید شوي، دا د اورینټالیسټ لید او انګیرنې پراساس و. ویل کیږي چې د افغانستان پوهني دوهمه څپه د سړې جګړې پر مهال راڅرګنده شوه، کله چې ستاسو په وینا افغانستان د نړۍ د سیاست په مرکز او د ختیځ او لویدیځ د دوو بلاکونو تر منځ د سیالۍ ډګر و. د افغانستان پوهني دریمه څپه د ۲۰۰۱ کال د سپټمبر له ۱۱ وروسته هغه مهال رامنځ ته شوه، چې نړۍ افغانستان ته راغله او د افغانستان پوهنه یوه جدي اړتیا شوه، چې د نړۍ په پوهنتونونو او اکاډمیو کې یې د بېلابېلو حلقو پام ځان ته راواړوه. ایا تاسو د دې ویش سره موافق یاست یا دا ستاسو له نظر سره توپیر لري؟
شریفي: په عمومي نظر سره کولای شې د افغانستان مطالعه له بهر څخه همداسې وګوري؛ خو د افغانانو په اړه د افغانستان پیژنده بل ډول وه. له اتیایمې لسیزې وړاندې موږ له لویدیځې اکاډیمیکي (علمي) نړۍ سره تر ټولو کمه اړیکه درلوده. د ټولنې د نخبه طبقې څخه یو محدود شمیر افغانان د اتیایمې لسیزې دمخه افغانستان پریښود او په لویدیځ کې یې زده کړې وکړې. په هغه وخت کې لږ شمېر پوهانو په لویدیځو پوهنتونونو کې زده کړې کولې او بېرته راستانه شول، خو د کمونستي حکومت په رامنځته کېدو سره دغه لوستي کسان د افغانستان پرېښودو ته اړ شول. ځینې یې زنداني او اعدام شول. په دې توګه، موږ کولی شو ووایو چې ټول هغه نسل چې په هغه وخت کې په لویدیځ کې لوست کړی و، ورک او له منځه یوړل شول.
خو په افغانستان کې دننه د افغانستان عامو خلکو بل ډول افغانستان پیژندنه درلوده. دې خلکو د هغو پوښتنو ځوابونه درلودل لکه موږ څوک یو او څنګه جوړ شوي یو، د پوهې او کلتور پر بنسټ چې په هغه سیمه کې د ۱۰۰۰ کلونو لپاره رامینځته شوي. يعنې عامو خلکو سیمه ایزه افغانستان پېژندنه درلوده او د افغانستان په اړه د بهرنيانو د نظريو او علمي نړۍ د اغېزو هيڅ نښه نه وه. لامل یې دا و چې افغانستان د سویلي اسیا او منځنۍ اسیا د نورو سیمو په څېر د مستقيم استعمار تجربه نه درلوده. ځکه چې دا مستقیمه مستعمره نه وه تجربه شوې، نو د د عامو خلکو په ذهنونو کې د ځایي پوهې څخه لرې والی نه و رامنځ ته شوي. استعماري قوتونو په مستقيمه توګه مرکزي او سویلي اسيا اشغال کړه او د خلکو د فکر او د پوهي د توليد لاره يې بدله کړه، خو په افغانستان کې دا تجربه ونشوه. له همدې امله په افغانستان کې تاریخي – دودیز لید او د علم د ترلاسه کولو طریقې په اصلي بڼه پاتې دي چې خراساني – اسلامي یا اسلامي – فارسي ووایو. لږ تر لږه تر اتیایمي لسیزي پورې همداسې پاتې و.
په افغانستان کې د اسلامي نړۍ لید هم دودیز و او تر سړې جګړې پورې د سیاسي اسلام له ایډیالوژۍ سره نه و ګډ شوی. البته، داسې نه وه چې په افغانستان کې هیڅوک د دین په اړه له مختلفو نظرونو سره بلد نه و. له ۱۹۵۰ کال راهیسې، د افغانستان مذهبي نخبه ګان که سني و که شیعه،د مختلفو اسلامي افکارو او نړۍ لیدونو سره اشنا شول چې په نورو اسلامي هیوادونو کې، د بیلګې په توګه په منځني ختیځ، ایران او سویلي اسیا کې پیدا شوي دي. د افغانستان ځینې دینداره پوهان له هماغه پنځوسمي لسیزي راهیسې د ایران، منځني ختیځ او سویلي اسیا له ځینو اسلامي مفکرینو سره په اړیکه کې وو. خو دا افکار د خلکو په منځ کې نه وو خپاره شوي او د دین، ټولنې او حکومت په اړه د عامو خلکو تصور او فکر یو دود و چې بنسټ یې په کلاسیکو فارسي اثارو کې موندل کیږي. خو د اتیایمې لسیزې وروسته، دا وضعیت په بشپړه توګه بدل شو. د افغانستان د دولتي تاریخ لیکنې ته د اورینټالیسټي (ختیځپوهني) مخ انګیرنو لاره وموندله. دوی وغوښتل چې د افغانستان د ملت -دولت لپاره تاریخ د خپل ایډیالوژیکي لیدلورې او د همدې مخ انګیرنو پر بنسټ یې دغه عملیه جوړه کړه. زموږ ځینو تاریخ پوهانو هم دا مخ انګیرنې ومنلې. خو هغه ادبيات چې د دې مخ انګېرنو پر بنسټ رامنځته شوي، د اکثره خلکو د بې سوادۍ او کتابونو او ښوونځيو ته د نه لاسرسي له امله د خلکو په منځ کې خپله لاره نه ده پیدا کړې او د ښاري نخبه ګانو د اقلیتونو په منځ کې پاتې شول.
د کلیوالو خلکو د فکر کولو طریقه، په ځانګړې توګه هغه خلک چې له ښارونو سره ورځنۍ اړیکه نه لرلي، په پراخه توګه د ځان په اړه دودیز و، هغه ډول چې په کلاسیکو آثارو کې منعکس شوي. په دې ډګر کې بدلون، لکه څنګه چې ما وویل، د اتیایمې لسیزې وروسته راغلی. له ۲۰۰۱ کال وروسته د دې تصور برعکس چې نړۍ د افغانستان د پېژندلو هڅه کوله، په حقیقت کې د افغانستان په اړه ډېر لږ علمي آثار خپاره شول. په تېرو شلو کلونو کې د افغانستان د انتروپولوژي (انسان پوهني) په اړه ډېر کم څېړنيز کارونه شوي دي. ډیری ژورنالیستیکي (ورځپانیز) اثار رامنځته شوي، خو د افغانستان د پوهني په اړه پراخې او بې شمېره علمي څېړنې ونه شوې.
په افغانستان کې د ننه او هم د نړیوالې ټولنې د شل کلن شتون سره سره د افغانستان پیژندني په برخه کې اکاډمیکي (علمی) مطالعې محدودي وي. موږ د افغانستان په اړه د دې ناکافي پوهې او محدودو څېړنو اغېزه د لوېدیځو هېوادونو په پالیسي جوړونه کې په ډېره روښانه توګه وینو. د لویدیځ پالیسي جوړونکو، سیمې او حتی د ځینو هغو کسانو افغانستان پیژندني په اړه چې په تیرو شلو کلونو کې یې په افغانستان کې واک درلود، دا د هماغه استعماري پوهې پر بنسټ وه چې د نولسمې پیړۍ په وروستیو او د شلمې پیړۍ په لومړیو کې تولید شوې وه. د بېلګې په توګه دا باور چې افغانستان یو قبایلي هېواد دی، داسې هېواد چې د پرمختګ ظرفیت نه لري، دا یو داسې هیواد دی چې حکومت کول پکې نه پیاوړي کیږې، دا ټولي هغه کلیشې دي چې په نولسمه پېړۍ کې رامنځته شوي او په تېرو شلو کلونو کې یې د افغانستان په اړه د بېلابېلو هېوادونو د پالیسي جوړونکو ذهنونه يې قبضه یا اشغال کړي دي. له همدې امله، له بده مرغه د افغانستان پیژندلو ته جدي پاملرنه نه ده شوې او له همدې امله، دا لید نه دی بدل شوی. د دې یو لامل دا و چې د افغانستان پیژندني ارګانیکي (عضوي) تولید د افغانانو او بهرنیانو له خوا نه دی شوی او په دې برخه کې ډېرې کمې هڅې شوې دي.
په ۲۰۰۱ کال کې په افغانستان کې د هغو کسانو شمېر چې په انګلیسي ژبه پوهېدل ډېر کم وو. په راتلونکو کلونو کې لږ شمېر افغانانو په افغانستان پیژندنه کې تخصص وکړ. لکه څنګه چي ما وویل په اتیایمه لسیزه کی د افغانستان پوهان، هغه کسان چې د خپل هیواد په اړه یې د پوهې د تولید وړتیا درلوده، ، تقریبا له منځه یوړل شول، او د دوی څخه هغه څوک چې لویدیځ هیوادونو ته په تللو بریالی شول د ورځني ژوند په تناقض کې دومره پاتې راغلل چې دوی پوهنتونونو ته د تللو چانس نه دی ترلاسه کړی. د مرغومى له کودتا مخکې او له هغه وروسته د افغانستان د تاریخ او انسان پوهني په اړه د غربي څېړونکو له خوا په انګلیسي ژبه لیکل شوي زیاتره څېړنیز اثار د مرغومى له کودتا مخکې او یا وروسته د افغانستان په اړه د افغان څېړونکو د څېړنو پر بنسټ لیکل شوي دي. د دوی شمیر خورا ډیر لږ دی. ډاکټر محمد حسن کاکړ، ډاکټر محمد نظیف شهراني، ډاکټر سید عسکر موسوي او یو یا دوه نور هغه افغانان دي چې د افغانستان په اړه یې څېړنې کړې دي. له دې څو نومونو پرته به تاسو بل څوک ونه وینئ چې د افغانستان دی او د دې هېواد په اړه یې څېړنې کړې وي.
افغانستان هغه هېواد دی چې په سړه جګړه کې د نړیوال سیاست په مرکز کې موقعیت درلود. دا د ډیرو مختلفو ایډیالوژیو/ نظرونو د ناستې ځای و. تمه وه چې د دې هېواد په اړه به د افغانانو او هم بهرنیانو له خوا ډېرې څېړنې وشي. خو داسې ونشول او دغه حالت تر ۲۰۰۱ کال پورې دوام وکړ، وروسته تر هغه هم چې په متناسب ډول افغانستان ته د نړۍ پام شو، په اکاډمیکو (علمي) ساحو کې د افغانستان په اړه کافي او اړینې څیړنې نه دي شوي. له ۲۰۱۳څخه تر اوسه پورې، یعني په تیرو لسو- دولسو کلونو کې زموږ یو شمیر نسلونه نړیوالو پوهنتونونو ته لاره و موندله او د افغانستان په اړه یې څیړنې وکړي او یا یې کوي. البته د افغانستان د وضعیت د همداسی پاتې کیدو او دغه هیواد ته د نړی د پام راړولو لپاره ډیر وخت اړین وو، ترڅو نړیوالو پوهنتونونو د افغانستان ډیر محصلین جذب کړي وای او د افغانستان پیژندلو پوهه لا ډیر پیاوړې شوي وای. له بده مرغه دا بهیر د طالبانو په راتګ سره ژوبل او درول شو. په افغانستان کې د نړۍ د هېوادونو د شتون په اوج کې د افغانستان په اړه د لږ افغانستان پیژندنې او د دې هیواد د پیژندلو نشتوالې له امله یو ډیره شمېر بهرني څېړونکي افغانستان ته راغلل. یو زیات شمیر بهرني څیړونکي د بیلابیلو هیوادونو د بنسټونو ته د څیړلو او د افغانستان د پیژندلو په موخه افغانستان ته راغلي دي. مګر د دې څیړونکو څیړنې خورا مشخصې وې او د دوی په کار کې، یو غالب نظر و چې لویدیځوال یې د استعمار وروسته د دریمې نړۍ هیوادونو په اړه لري. په داسې حال کې چې افغانستان هېڅکله مستقيمه مستعمره نه وه تجربه کړې او له همدې امله د استعمار وروسته هېواد نه و. د افغانستان په اړه دغه نیمګړی او تحریف شوی پوهاوی د دې لامل شوې چې طالبان د یوه پوځي ځواک په توګه په صحنه کې راڅرګند شول. د لويديځوالو لپاره دا ډېره ستونزمنه وه چې هغوى وپېژني، او هغوى يې يو مبهم او ناڅرګند انځور وړاندې کړې، خو موږ چې د افغانستان یو، کولای شو د طالبانو په اړه د پوهیدو وړ انځور وړاندې کړو. اوس هم هغه کسان چې د افغانستان په اړه علمي څېړنې لري په شمېر کې ډېر محدود دي.
شیشهمیدیا: تاسو وویل چې د نړیوالې ټولنې شتون په اوج کې هم د ډېرو مرسته کوونکو هېوادونو افغانستان پیژندنې پوهه په هغو اطلاعاتو پورې محدوده وه چې د انګریزانو په کتابونو کې لیکل شوي وو چې په نولسمه پیړۍ کې په هند واکمن وو. پرون مې د مالیې وزیر او د افغانستان د سیمه ییزو ارګانونو د پخواني رئیس جیلاني پوپل یوه لیکنه ولوستله چی لیکلې یې وو. د ډېرو هغو هېوادونو دیپلوماتان او چارواکي چې له افغانستان سره یې مرسته کوله، د افغانستان په اړه د دوی پوهه په ورته دری وړاندیزه کلیشه پورې محدوده وه چې ګاکې افغانستان هغه قبایلي خاوره ده چې تل یو له بل سره په جګړه کې دي. دلته هیڅ واکمنی شتون نه درلود او ټول قوانین، طرزالعملونه او حکومتي لوحې باید له سره ولیکل شي. دا ټکی ستاسو د څرګندونو تایید دی. په ورته وخت کې، په اتیایمه لسیزه کې او وروسته، د ځینو علمي آثارو چې تاسو یې یادونه وکړه، د افغانستان په اړه رامنځ ته شول، د بېلګې په توګه د افغانستان په اړه د ښاغلي توماس بارفیلډ لخوا لیکل شوی کتاب، او له ۲۰۱۳ کال وروسته چاپ شو. دا څیړنې او دې ته ورته نظرونه د افغانستان د کلتور، انسان پوهني او تاریخ په اړه، که څه هم په شمیر کې لږ دي، خو په ښکاره ډول څرګندوي چې افغانستان د حکومت کولو دود درلود. د مثال په توګه، د مرکچیانو واکمني باثباته وه او نږدې پنځوس کاله یې دوام وکړ، خو له دې ډېرو کمو څېړنو سره سره چې د افغانستان واقعیت منعکس کوي، ولې د دې څیړنو موندنې د لویدیځو هیوادونو پالیسي جوړونکو ادارو ته نه دي رسیدلي، او د ځينو لويديځو هېوادونو مشران په ۲۱ پېړۍ کې هم فکر کاوه چې نن افغانستان هم هماغه څه دي چې د نولسمې پېړۍ د استعمار د وخت لیکوالانو په خپلو کتابونو کې بیان کړی دی؟
شریفی: دا ډیره مهمه پوښتنه ده. زما په اند د توماس بارفیلډ کتاب یو له هغو مهمو کتابونو څخه دی چې له ۲۰۰۱ کال وروسته د افغانستان په اړه لیکل شوي او چاپ شوي دي. که څه هم پر دې کتاب ډېر انتقادونه شته دي، خو زه فکر کوم چې دا لومړۍ لویه څیړنیزه هڅه د افغانستان په اړه ده. ښاغلي بارفیلډ هڅه کړې چې د انتروپولوژي (انسان پوهنې) د پوهې پر بنسټ یو علمي تاریخ جوړ کړي او “هولیسټیک” یعني هغه بشپړتیا چې د هغې د ټولو برخو ترمینځ منطقي اړیکه شته، ویي لیکئ او د پوهنتون ټولنې ته يي وړاندې کړې. رامنځ ته شوې تاریخې جزونه چې بارفیلډ لیکلي، خلک، اقتصاد، کلتور او سیاست دی. هغه هڅه کړې ده چې د دې په منځ کې، د قومونو ترمنځ، او د بېلګې په توګه بېلابېل مذهبونه او هويتونه يو ډول منطقي تړاو وښيي. د نړیوالې ټولنې په شل کلن شتون کې د افغانستان په اړه یو بل حقیقت، د دې هیواد په اړه د معلوماتو پراخه تولید دی. دا معلومات هم په پاشل شوي ډول د فغانستان سره د هغو نا اشنا څیړونکو له خوا د هیوادونو یا مرستندویه بنسټونو د اړتیاوو پر بنسټ راټولیدل او ډیری دا معلومات د یوې ځانګړې پروژې لپاره کارول کیدل.
موږ په افغانستان کې ډېر څېړنيز بنسټونه درلودل کوم چې د ځانګړو پروژو لپاره په پاشل شوي ډول د تمویلوونکو مرجعو څخه د پیسو په بدل کې، معلومات راټولول. په افغانستان کې د AAN، AREU او ډیری څیړنیزو موسسو په څیر بنسټونو شتون درلود چې معلومات يې راټولول. په همدې خاطر په افغانستان کې په تیرو شلو کلونو کې په پراخه کچه د معلوماتو تولید شوی دی. بله مسله په ټول کي د ختیځ او افغانستان په اړه پخپله د لویدیځوالو د فکر کولو طریقه ده. د فکر کولو دا طریقه د پورته څخه ښکته یو ډول لید دی. په افغانستان کې د لوېدیځ شتون دا مسله ډېره مطرح کړه. په لنډه توګه، لویدیځ پالیسي جوړونکي په ټوله کي د ختیځ په نسبت یو اورینټالیسټي (ختیځ پوهنې) لید لري. د پوهې د پرمختګ او د پوهاوي د پراختیا سره سره، دا مسله لاهم شتون لري.
په هر صورت، هغه معلومات چی د افغانستان په اړه راغونډ شوي دې، د یوې تیورۍ یا بحث په نسبت د دوی ترمنځ د اړیکو ترتیبول او کشف کول وخت او علمي څیړنې ته اړتیا لري. د تېرو شلو کلونو له لاسته راوړنو څخه یوه هم د دې معلوماتو راټولول وو. AAN یا AREU د ورته راټول شویو معلوماتو په کارولو سره د افغانستان په اړه غوره راپورونه خپاره کړل. خو دا راپورونه علمي څېړنه نه ګڼل کېږي. دا هغه علمي څیړنه ده چې په پای کې یو بحث جوړوي او ټولې اکاډمیکي (علمي) او پالیسي جوړونکي نړۍ ته یې رسوي. دا موضوع ډیر وخت او علمي څیړنو ته اړتیا لري. راځئ چې دا هیر نکړو چې د لویدیځوالو سره زموږ اړیکې د پورته څخه ښکته اړیکې وې. کله چې زه وایم « موږ » زما مطلب د افغانستان اصلي اوسیدونکي دی. د ۲۰۱۱ کال څخه دمخه، موږ په انګلیسي ژبه خورا لږ پوهه درلوده. موږ د لویدیځوالو د فکر په طریقه نه پوهیدو. تر ایتایمی لسیزې پورې د افغانستان ډېر کم وګړې له هېواده بهر اوسېدل. د دې لسیزې په اوږدو کې ډیری کورنۍ لویدیځو هیوادونو ته لاړې او میشتې شوې. خو دا ټکی باید هېر نه کړو چې موږ افغانان د هویت له پلوه د لویدیځوالو په وړاندې سپک فکره نه یو، د نړی د سپین پوستو لویدیځوالو په وړاندې د نړۍ د ځینو نورو خلکو د لید برعکس او د هغوی په وړاندې د سپکاوي احساس، په افغانستان کې د لویدیځوالو په وړاندې د سپکاوي احساس نه و. ځکه چې موږ مستقيماً د استعمار تجربه نه درلوده. په افغانستان کې داسې انګېرنه کمه وه چې موږ وړوکې او کمزوري یو او تاسو لویدیځوال لوړ او لوی یاست. په هرصورت، موږ د لویدیځوالو سره د علمي خبرو اترو وړتیا نه درلوده، او ورو ورو د دې وړتیا موندلو لپاره له لسو څخه تر دولسو کلونو پورې وخت ونیو، د ښاریانو په منځ کې او هغه کسان چې له ولایتونو څخه راغلي او په کابل کې میشت شوي او زده کړې یې کړي او پوهنتونونو ته تللي دي. په تیرو شلو کلونو کې د افغانستان د عامو خلکو تر منځ چې په یو ډول یې د لویدیځو هیوادونو مرستې ترلاسه کولې او پخپله لویدیځوالو چې د بیارغونې او پروژو لپاره پیسې او نظرونه ورکړل، موږ د افغانانو یوه طبقه درلوده چې د ډیاسپورا یا بهر میشتو افغانانو په نوم پیژندل کیدل. ډیری یې په لویدیځ کې د شل- پنځه ويشت کلونو لپاره ژوند کړی وا او هماغه نا مایوسی او ذهني ستړیا چې په لویدیځ کې ژوند د ځینو مهاجرینو په روح او روان بار کوي، په دې باندې هم بار شوی و. بیا ناڅاپه د سپټمبر له یوولسمې وروسته په افغانستان کې یو شمېر کسان واک ته ورسېدل؛ خو د دوی ستونزه دا وه چې دوی نه شوی کولای د غربي هویت او د افغانستان د تړاو او یا د یوې قبیلې او یا په افغانستان کې د یوه هویت او یا د یو ځای کیدو تر منځ منطقي اړیکه رامنځته کړي. کله چې یو څوک د دوی ځینې خاطرې واوري یا لولي، یو څوک دا توپیر په واضح ډول احساسوي. دا د اوږدې مودې لپاره د افغانستان له واقعیتونو څخه لرې وو. نه د افغانستان سل په سلو کې خلک شمیرل کیدل او نه د سلو په سلو کې د لویدیځ خلک. له همدې امله دوی نشوی کولی د افغانستان په اړه د لویدیځوالو نظر تازه او سم کړي. البته باید دا هیر نکړو چې په افغانستان کې د لویدیځ له پانګونې سره سره، د لویدیځ لپاره د شل کلن لګښت شتون او نور لګښتونه، افغانستان له ترهګرۍ سره د مبارزې او یا له سیاسي اسلامپالنې سره د مبارزې په برخه کې د سترې مسلې په څنګ کې و. له ترهګرۍ سره مبارزې د افغانستان په اړه د لویدیځو فکرونو چوکاټ جوړ کړ. د افغانستان پیژندل د یو هیواد یا کلتور یا خلکو په توګه د تروریزم سره د مبارزې په اړه د لوی بحث څخه بهر او خپلواک، ډیر د دوي د توجه او علاقې وړ نه وو. په وروستیو کلونو کي د امریکا شتون په افغانستان کې، ځینې افغانانو چې په لویدیځ کې زده کړي و کړي، او یو شمیر افغانانو چي په افغانستان کې زده کړي وکړي، خو د لویدیځوالو سره یې د خبرو کولو وړتیا ترلاسه کړه، د دوی یو څه علاقه او د افغانستان پیژندلو او ګټو په هکله پام را وګرځوو. دغو افغانانو تل لویدیځوالو ته ویلي چې موږ ته دې یوازې د ترهګرۍ پر وړاندې د مبارزې په سترګه مه ګورئ. موږ په خپلواکه توګه هم وپیژنی. په دې سره هم ، دا خبرې اترې د یو ډول معلوماتو د چینل کولو پر بنسټ وې چې د افغانستان په اړه راټول شوي وي او د افغانستان په اړه د لویدیځو پالیسي جوړونکو او حکومتونو د نظر بدلول ډیر وخت او څیړنې ته اړتیا لرله.
شیشه میډیا: یو شمېر افغانستان پیژندونکي بیا وروسته د غربي دولتونو لکه د امریکا د حکومت د پالیسي جوړونې کچې ته ورسېدل. د بېلګې په توګه د مشهورافغانستان پوه ښاغلي بارنټ روبین د اوباما په اداره کې په هماغه دفتر کې کار کاوه چې د افغانستان په اړه د امریکا تګلاره جوړیدله. د افغانستان لپاره د اوباما د ادارې د ځانګړي استازي ریچارډ هولبروک د دفتر خبره ده. ښاغلی بارنټ روبین چې یو افغانستان پوه دی، د اافغانستان په اړه ډېرې څېړنې کړې دي، نوموړي په خپل کتاب کې د ظاهر شاه د پاچاهۍ په اړه ډېر حقیقي پیژنده وړاندې کړې ده او هغه د افغانستان په اړه تقریبا ریښتینی پوهه لرله، نه اورینټالیسټې (ختیځ پوهنه). ستاسو په اند د دوی او د دوی په څېر د نورو کسانو شتون د افغانستان په اړه د پالیسي جوړونکو ټولنې او لویدیځو حکومتونو په نظر څه اغېزه کولی شي؟
شریفي: لومړی، موږ باید د لویدیځو حکومتونو په پالیسي جوړونې او پریکړه کوونکو ادارو کې د دوی د نفوذ په اړه مبالغه ونه کړو. په دغو مسلو کې د دوی شتون او نفوذ خورا محدود او نیمګړی وو. زموږ او ستاسو له نظره چې هغه وخت په افغانستان کې وو، په دغو مسلو کې د دې شتون خورا مهم او لوی ښکاري، لکه په شمسي نظام کې د مشتري ساحه؛ خو حقیقت داسې نه و. کله چې تاسو لمر د مشتري سره پرتله کړئ، مشتري خورا کوچنی ښکارې. موږ باید د دغو افغانستان پیژندونکو په شتون کې مبالغه ونه کړو. زه د یو افغانستان پوه په توګه ډاکټر بارنیټ روبین ته ډیر درناوی لرم. زه د ۲۰۱۸ کال په پیل کې د ډاکټر روبین سره په یوه کنفرانس کې وم. په هغه کنفرانس کې ما باید د خپل دوکتورا د تیزش یو څپرکی د کنفرانس ګډونوالو ته تشریح کړي وی، چې په کې بارنیټ روبین او د سویلي اسیا، مرکزي اسیا او یو شمیر اسلام پوهانو په ګډون د سیمې نورو څیړونکو ګډون کړی و. کله چې ما خپله وینا وکړه او پای ته ورسېده، نو ټولو زما د میتودولوژي (طریقه پیژندنه)، سرچینې، تیورۍ او لید په اړه تبصره وکړه. دا فصل یا وینا په افغانستان کې د حکومتولۍ په اړه وه. بارنیټ روبین په همدې کنفرانس کې له ما څخه وپوښتل چې تاسو ولې په دې ټولو څیړنو کې په افغانستان کې د حکومتولۍ په جوړولو کې د لویدیځوالو د رول یادونه نه ده کړې؟ نه یې د میتودولوژي (طریقې) په اړه پوښتنه وکړه، نه یې په نظري بنسټونو نیوکه وکړه او نه نور څه. هغه وپوښتل چې تاسو ولې د لویدیځوالو د رول یادونه نه ده کړې. ولې په څیړنه کې لویدیځوال نشته؟ ویې ویل ولې دې د امریکایانو یادونه ونه کړه؟ زما بحث د مزار په اړه و. ولې مو د پروژو په پیلولو کې د المانیانو او سویډنیانو رول نه دی یاد کړی؟ ما ځواب ورکړ چې زما رشته انتروپولوژي (انسان پیژندنه) ده. زه د افغانستان د خلکو په اړه څېړنه کوم او د خپل کتاب په دې څپرکي کې هڅه کوم چې د افغانستان د خلکو لید منعکس کړم. ما ورته وويل چې د لويديځوالو د رول او د لويديځوالو زموږ په اړه د څه ډول فکر په اړه علمي اثار شته او ستا څېړنيز اثار يې ژوندۍ بېلګه ده. په دې کنفرانس کې د بارنیټ روبین پوښتنې او زما ورپسې څیړنې زما لپاره دا ټکی روښانه کړ چې د ډېرو لوېدیځو حقیقتپالو څېړونکو لپاره، په افغانستان کې د حکومتولۍ د ظرفیتونو او د ټولنې د جوړښت او دې ته ورته په څېر په افغانستان او د دې هېواد د کلتوري دود شتون له بهرنۍ مداخلې او رول پرته ډېر غیر طبیعي دی. دوی فکر کوي چې دا د لویدیځوالو شتون دی چې هرڅه یې پیښ کړي دي، د بیلګې په توګه په افغانستان کې. دوی فکر کوي چې دا د لویدیځوالو شتون او حضور دی چې هر څه یې د بیلګې په توګه په افغانستان کې رامنځ ته کړي دي. حقیقت دا دی چې افغانستان پخپله د ټولنیز انقباض او پراختیا ظرفیت لري. اړیکې او ټولنیزې وړتیاوې یې متحرکې دي او دا په افغانستان کې یو ظرفیت دی چې کولی شي پروسې ته شکل ورکړي، یو شمیر کسانو ته ډیر د منلو وړ ندی. له بده مرغه د افغانستان حکومت او پوځ سقوط دغه ذهنیت پیاوړی کړ چې يوازې د لويديځوالو مداخله بدلون راوستلای شي او د هغوی په نشتوالي کې داسې څه نه شته چې په هغه باندې نوک کيښودل شي. پداسې حال کې چې هرڅوک دا حقیقت هیروي په افغانستان کې ټول جوړښتونه او بنسټونه د ترهګرۍ پروړاندي جګړې په نوم د جګړې په څنګ کې د همدې جګړې د غوښتنو پر بنسټ جوړ شوي دي. کله چې د ترهګرۍ پروړاندي جګړه خپله مانا له لاسه ورکړه یا پای ته ورسېده، هغه بنسټونه او جوړښتونه چې د دې لپاره جوړ شوي وو، بې معنا او ورک شول.
حقیقت دا دی چې د افغانستان او ټولنې د اړتیاوو پر بنسټ بنسټیز جوړښت داسې نه و شوی چې په افغانستان کې ریښه وغځوي. حتی هغه نخبه ګان چې د افغانستان حکومت مشري یې کوله، د دوی فکر، د دوی دندې، د دوی د تعامل لاره د خلکو سره او د نورو حکومتونو سره د هغوی خبرو اترو، د هغه څه څخه ډیر اغیزمن شوی چې د تروریزم پر وړاندي جګړه بلل کیږي. دوی ونشوی کولی د افغانستان له خلکو سره یو د پام وړ او بنسټیزه اړیکه ټینګه کړي. دغه نخبه ګانو د ترورېزم پر وړاندې مبارزه پرمخ وړي او د هغو لویو هېوادونو امنیتي ګټې خوندي کړي چې هغه مهال په افغانستان کې شتون درلود، واک ورکړل شوی وو. دغه چې پخپله افغانستان کې څه روان وو او د بیلګې په توګه، ځینې کارونه او اشخاص څومره اغیزمن دي، د ډیرو لپاره هیڅ مطرح نه وه. که تاسو د افغانستان په اړه د ډاکټر بارنیټ روبین څیړنه هم وګورئ، په افغانستان کې د حکومت د سقوط په اړه ده. د هغه د کتاب سرلیک هم د افغانستان د سقوط یا په افغانستان کې د واک د سقوط په معنا دی. په دې کتاب کې يې د افغانستان په اړه د اتيايمو او نويمو لسیزو شخصي تجربې او مشاهدې راوړې دي. هغه په هغه وخت کې په افغانستان کې د بنسټونو او جوړښتونو د سقوط شاهد و او خپلې تجربې یې په خپل کتاب کې انځورولې. یو شمېر امریکايي نخبه ګانو چې د افغانستان په اړه یې مطالعه کړې، ډیری یې په اتیایمو لسیزو کې جدي کار وکړ او ډیری یې په اتیایمه لسیزه کې له مجاهدینو سره د مستقیمو اړیکو تجربه درلوده او دوی نویمه لسیزه هم مطالعه کړله؛ خو په دې لسیزه کې دوی د افغانستان له کومې ډلې یا یوې برخې سره مستقیمه اړیکه نه درلوده.
د ۲۰۰۳ کال څخه وروسته د افغانستان په اړه لږ مطالعې او معلومات راټولول، څنګه چې ما وویل، د ترهګرۍ ضد جګړې په څنډه کې او د هغه د غوښتنو پر بنسټ ترسره شو. بل لامل یې دا دی چې لوېدیځوال په دې نه پوهېدل چې په افغانستان کې د دولت د جوړولو او د ټولنې د تنظیم لپاره سیمه ایز ظرفیتونه موجود وو. دا وو چې د افغانستان مطالعه له یوې اوږده ځنډ وروسته، د شپیتمې میلادې لسیزې په لومړیو کې، البته، د سړې جګړې د ورته غوښتنو پر بنسټ پیل شوی، د شپیتمې میلادې لسیزې په نیمایي کې دا یو څه جدي شوه، خو په اویایمه میلادې لسیزه کې په بشپړه توګه ودرول شوه او په اتیایمه لسیزه کې بیا پیل شوه. همدارنګه، لکه څنګه چې ما وویل، اصلي موضوع د شوروي جګړه وه. د افغانستان مطالعاتو بهیر درول هم د دې لامل شوې چې څوک د افغانستان ټولنې کورني ظرفیتونو ته پاملرنه ونکړي او د نولسمي پیړۍ کلیشې په ذهن کې واکمني شې. له ۲۰۱۳ کال وروسته، د افغانستان مطالعې بیا په ډیره کوچنۍ کچه پیل شولي. البته، موږ د افغانستان په مطالعو یا افغانستان پوهنه کې پنځه ویشت کلن ځنډ لرو، چې د لویدیځوالو په ذهنونو کې خورا اغیزمن وو. له بده مرغه، دا اغیزه خورا لوړه وه.
شیشه میډیا: حتی د تروریزم سره د مبارزې یا د بغاوت یا د طالبانو سره د جګړې په ډګر کې، که تاسو په ځیرکتیا سره وګورئ، تاسو به پوه شئ چې د ناټو ډیری غړو هیوادونو د افغانستان پیژندنه بې بنسټه ده. د توماس جانسن د کتاب په یوه څپرکې کې چې سرلیک یې «د طالبانو کیسې» دی، البته هغه په خپله د بغاوت پر وړاندې د مبارزې کارپوه دی، د افغانستان په سویل کې د شفاهي ادبیاتو په اړه مفصل بحث شتون لرې، د نورو شیانو تر څنګ د طالبي ترانو په اړه او دا چې څنګه د طالبي ترانو ویلو له لارې د کلیوالو ذهنونو ته خپل فکرونه وراچول د دوی ذهنونه یې ور جوړول او د دې ترانو ویلو له لارې دوی کلیوال وهڅول چې د دوی د بم ایښودلو او ورته نورو نظرونو ملاتړ وکړي. جانسن د خپل کتاب په همدې څپرکي کې لیکلي چې تر۲۰۱۰ کال پورې ناټو نه پوهیدله چې د طالبي ترانو په نوم یو څه شتون لري یا د افغانستان په سویل کې د ترانو ویلو او ترانو ژغولو ځانګړی کلتور د طالبانو لخوا کارول کیږي. په داسې حال کې چې لوئیس دوپري د شپیتو او اویایمو لسیزو د افغانستان پیژندونکو څخه دی چې تاسو یې یادونه وکړه د افغانستان مطالعاو په هغه وخت کې شتون درلود، د افغانستان په مختلفو سیمو کې د ترانو ژغولو او شفاهې ادبیاتو په اړه په تفصیل سره خبرې شوي دي. لويديځوالو د ترانو ويلو د دې مسئلې په ګډون د ډېرو مسايلو د موندلو لپاره له خپلو څېړنو څخه په استفادې سره کولای شول چې د ترهګرۍ پر وړاندې جګړه کې ورسره مرسته وکړي، خو داسې ښکاري چې دوی په دې برخه کې هم ډېر سست وو. تاسو د دې لامل څه وینئ؟
شریفي: هو، همداسې وه، له بده مرغه. البته، زه نه غواړم چې عمومي شي او ووایم چې هرڅوک یو شان وو؛ مګر ښه، موږ نشو کولی له واقعیت څخه انکار وکړو. زه فکر کوم چې له پورته څخه ښکته کتل د هغې طبیعي پایلو څخه دي چې تاسو نشئ کولی په ډیری حقایقو وپوهیژی حتی که دوی یو ځل څیړل شوي وي. کله چې لید له پورته څخه ښکته وي، تاسو هغه لوری چې ورته په سپکه لید لریئ، تاسو د نوښت پرته فکر کوئ. ترانې ژغول په افغانستان کې کومه نوي خبره نه وه. په افغانستان کې د روسانو پر وړاندي په جګړه کې ترانې ویل ترسره کیدل. په هغه وخت کې جهادي نظمونو بې شمېره ترانې جوړې کړې. حتی د شوروي پلوه حکومت د خپل ځان توصیفولو پخاطر ترانه جوړه کړله. په هغو جګړو کې چې د افغان-انګلیس د جګړو په نامه یادیږي ډیرې ترانې هم ویل شوي دي. د افغانستان تر څنګ شوروي اتحاد په دويمه نړيواله جګړه کې د ترانې ویل ډیر وکارول. آلمان (جرمني) هم همداسې وه. پخپله انګرېزانو هم له دې وسيلې ګټه پورته کړه. ترانې ژغول او په جګړه کې د هغې رول هغه موضوع ده چې هرڅوک پرې پوهیږي او هیڅ نوې خبره نه ده. دا په ټوله نړۍ کې خورا طبیعي ده …
شیشه میډیا: پخپله افغان عصري پوهانو د محمود طرزي په څیر د خپلو افکارو د ودې لپاره ترانې ویلې.
شریفي: هو، محمود طرزي او د هغه ملګرو مفکرینو له دې هنر څخه کار واخیست. دا مسله یوه ډیره طبیعي خبره ده او هرچا ته معلومه ده. دا پورته ښکته لید د دې لامل شوی چې دا مسله په افغانستان کې ناپیژانده پاتې شي. کله چې دوی پوه شول چې طالبان ترانې وايي او طالبانې ترانې شته دي، دوی وویل: “واه.” موږ مخکې نه پوهیدلو. دوی د ترانو د ژغولو وړتیا هم لري. تاسو به وایی چې په شمسي نظام کې یوه نوې سیاره کشف شوې ده. که له ارواپوهنې (سایکولوژیک) او انسان پوهنې (آنتروپولوژی) له لیدلورې ورته وګورو، وبه ګورو چې ستونزه له پورته څخه تر ښکته پورې په همدې لیدلورې کې ده. دوی فکر کوي چې هغه کار چې په لویدیځو ټولنو او نورو ټولنو کې عادي ګڼل کېږي، د بېلګې په توګه په افغانستان کې دا وړتیا او ظرفیت نه لري. دوی فکر کوي چې ختیځې ټولنې دومره ابتدايي دي چې د خپلو موخو د ترلاسه کولو لپاره د هنري بڼو د کارولو وړتیا ولري.
د افغانستان په اړه د نولسمې پېړۍ مطالعې چي کله ترسره شوي، افغانان یا د افغانستان خلک د “لوی ځناور” په نامه یادیدل؛ د دې حقیقت سره سره چې دوی خورا غیر متمدن او ځناور دي، د انساني تمدن ځینې عناصر په دوی کې لیدل کیدی شي. لکه څنګه چې ما وویل، د نړیوالې ټولنې د شتون په وخت کې هم د لویدیځو هیوادونو ډیری مسولینو، څیړونکو او چارواکو لید افغانستان ته د نولسمې پیړۍ د استعماري پوهې څخه هم اغیزمن شوی او تاسو کولی شئ په دې خبرو اترو کې د هغې اغیزي وګورئ. یوه بله خبره هم نه هېروم چې د ایران، ختیځې اسیا او نورو ځایونو په افغانستان کې، د لویدیځ کولو پدیده يا د لويديځ پلوي کول په ندرت سره ليدل کيده. د بېلګې په توګه، په پاکستان، ایران او یا نورو ځایونو کې د لویدیځوالو په څېر خبرې کول، او اکت (عمل) کول معمول و او اوس هم دی. تاسو به وایی چې یو ډول قدر او عزت ورته لری. په افغانستان کې هغو نخبه ګانو چې له لوېديځوالو سره يې نیږدې اړيکې لرلې هڅه وکړه چې د لويديځوالې اکت (عمل) وکړي. مګر د عامو خلکو او ولسونو په منځ کې، دا ډول چلند درناوي او عزت ترلاسه نه کړ. د ګاونډیو هیوادونو په څیر په افغانستان کې لویدیځ کول ډیر زړه راښکونکي نه وو. د شپیتمو او اویایمو لسیزو د ایتونوګرافیک (توکمپوهنه) څیړنې ښیي چې په افغانستان کې دا نظریه چې د لویدیځ کلتور په نوم یو غوره کلتور شتون لري او موږ یې باید تقلید وکړو، په پراخه کچه منل شوي ندي. د محمدزایې له نخبه ګانو پرته چې تر يوه حده يې ورته فکر کاوه. خو عامو خلکو که هغه ښاري وي او که کلیوال، دې ته یې ډېر قدر نه دی ورکړی. عامو خلکو تر بل هر چا خپل ځان ډیر ښه تصور کولو. حتی افغان کمونستانو هم کله چې واک ته ورسېدل، داسې ښکارېده چې دوی له سټالین او لینن څخه غوره دي. دوی ځانونه د کمونیزم غوره نمونه ګڼل. دا ډېره په زړه پورې ده؛ خو دا د ټولو هغو هېوادونو ځانګړنه ده چې د لویدیځ استعمار مستقيمه تجربه يې نه درلوده. موږ په نړۍ کې لږ هیوادونه لرو چې مستقیم استعمار یې نه دی تجربه کړی. موږ یو له همغوڅو هیوادونو څخه یو. موږ مستقیم استعمار تجربه نه کړ، مګر موږ سل په سلو کې غیر مستقیم استعمار تجربه کړی. موږ دا حالت په مستقیم استعمار کې نه دی تجربه کړی، چیرې چې استعماري ځواک د یو هیواد بشپړ اداره په غاړه اخلي او په هغه کې بنسټیز کول، جوړښت او نظام جوړیږي. د بېلګې په توګه د لوېديځوالو لپاره دا ډېره عجيبه وه، چې کله افغانانو ورته کتل، نو فکر يې نه کاوه، چې له ځان څخه د لوړو مخلوقاتو سره مخ شوې دې.
طبیعي هیواد؟
شیشه میډیا: ښه اوس راځی د افغانستان د مطالعو په برخه کې پر یوې بلې مهمې موضوع خبرې وکړو؛ هغه بحث چې په مستقیم ډول د افغانانو د افغانستان پوهني، د ځان په اړه د دغو خلکو د نظر او د بهرنیانو له انګیرنې سره تړاو لري. دلیل یې دا دی چې نه د افغانستان ملي دولت او نه هم د افغانستان ملت د خپلمنځي تعامل پر بنسټ رامنځته شوی دی. دا سمه ده چې د افغانستان اوسنۍ سیمې او یا هم د افغانستان فرهنګي سیمې اوږد تاریخ لري، حتی په ځینو مواردو کې یې تاریخي ریکارډ لرغونو زمانو ته رسېږي؛ خو د افغانستان ملي دولت د روسې او برتانیې د استعماري قوتونو د طرحې په نتیجه کې جوړ شو. داسې بریښي چې دوی یوي منځګړي سیمې ته اړتیا لري او یوه ملت – دولت رامینځته کړی ، او دا ملت- دولت د دې جغرافیې د ننه د خپلسري تعامل پایله نه وه. د افغانستان د اوسنۍ خاورې بېلابېل زونونه د ګاونډیو هېوادونو د هغو سیمو اضافي کټونو برخې دي چې له جغرافیې سره تړلې دي. دا نظر د ځینو بهرنیو څیړونکو لخوا پورته شوی او اوس په افغانستان کې دننه داسې ښکاري چې ځینې خلک پدې باور دي. دغه انګیرنه ستاسو په نظر څومره حقیقت لرې؟
شریفي: زما په اند، دا انګیرنه سمه ده، او نیمګری ده. لومړی، دا په دې انګیړنه کې خورا عام دی، ځکه چې زه د استعمار وروسته نړۍ ګورم، زه هیڅ هیواد نه وینم چې په خپله یې ملت – دولت جوړ کړی وي. د اسلامي نړۍ وګورئ، مراکش ته وګورئ، الجزایر ته وګورئ، تونس، مصر او لیبیا ته وګورئ، ټول منځني ختیځ ته وګورئ. د عثماني امپراتورۍ ړنګېدل د دې سبب شول چې برتانیه او فرانسه د دغو هېوادونو د خلکو له غوښتنې پرته دغه ملتونه جوړ کړي او د دوی سرحدونه وټاکي. پرته له دې چې د دې هیوادونو د خلکو نه پوښتنه وکړي. د ایران د ملي دولت جوړېدل هم یوه کیسه لري او له ډېرو جنجالونو سره رامنځ ته شوه. تقریباً ټول غیر اروپایی دولت -ملتونه په خپلسری توګه نه دی را منځته شوی او استعماری قوتونه پکې ښکیل وو. د نړۍ سترو بدلونونو او سترو قدرتونو د هغوی په جوړښت کې رول لوبولی دی. د همدغو قدرتونو د تړونونو پر بنسټ ځینې دولت ـ ملتونه رامنځته شول او ځینې دولتونه ړنګ شول. حتی د چین او هند لوی تمدنونه، چې نن ورځ د چین ملت دولت او د هند ملت دولت دی، خپل ځانونه نه دي جوړ کړي. د هند په اړه داسې نه وه چې د اوسني هند ټوله خاوره له پیله داسې وه او ټول خلک یې د نن په څېر ځانونه هنديان ګڼل. مګر په ۱۹۴۷ کال کې، د هند ملت- دولت منځ ته راغی. نو د افغانستان ملت –دولت له دې امر څخه مستثنی نه دی. خو په ۱۸۸۰ او ۱۸۹۰ لسیزو کې په خپله اوسنۍ خاوره کې د افغانستان د ملت- دولت له جوړیدو وروسته، چې په هغه کې ملي تفکر رامنځته شو، د ملت جوړونې مفکوره چې په هغه کې راڅرګنده شوه، له ګڼو ستونزو او کړکیچونو سره مخ شوه. دا خبرې د لوېديځ د اورینالیسټی له نظره، د کورنیو قبيلو په اړه د ډېر تنګ نظر، او په دې اړه چې موږ چېرته، څنګه او څنګه ژوند کوو، مطلق ناپوهي اغېزمنه کړې وه. دا چې ويل کېږي د افغانستان ملت- دولت په بشپړه توګه يوه غير طبيعي پديده ده، زما په اند دا تر ډیره حده مبالغه ده. ځکه چې زه په دې سیمه کې هیڅ داسې هیواد نه وینم چې وايي موږ پخپله خپل ځان رامنځ ته کړی، تاسو کولی شئ یو مثال ورکړئ؟
شیشه میډیا: منځنۍ اسيا په بشپړ توګه روسانو جوړه کړه ، او همدا راز پاکستان هم چې تاريخ يې معلوم دی.
شریفي: هو، پاکستان، منځنی ختیځ، شمالي افریقا، سویل او سویل ختیځه آسیا ، حتی د نن چین چې لا هم د تایوان پر سر کړکیچ لري، د اروپا او ختیځي امریکا یوه برخه، ټول په هماغه ډول جوړ شوي چې افغانستان جوړ شوی و؛ خو ستونزه دا وه چې د ملت او ملي تفکر د جوړولو هڅه او دا مسایل خورا ستونزمن وو. د افغانستان بله ځانګړنه دا ده، چې له ټولو ستونزو سره سره یې هېڅکله د بېلتون غوښتنې شعار یا بېلتون غوښتونکی غورځنګ نه درلود او حتی د طالبانو د دویم حکومت پر وړاندې هم د بېلتون غوښتنې شعار په جدي توګه مطرح نه شو. زموږ ټول ګاونډي هېوادونه بېلتون غوښتونکي غورځنګونه لري. د منځني ختیځ د سیمې ټول هیوادونه دغه غورځنګونه لري. د یو سیاست پوه او انسان پوه یا انترپولوژِیست ترمنځ توپیر دا دی چې پخوانی فکر کوي چې د جلاوطنۍ شعارونه پورته شوي او بیا یې په اړه څیړنه کوي، مګر یو انتروپولوجیسټ (انسان پوه) پدې اړه فکر کوي چې ولې په دې اوږدې مودې کې د تنوع سره سره د بیلتون غوښتونکو غورځنګ رامینځته نه شو. د طالبانو راتګ او د دې ډلې له تاوتریخوالیو ډکو تګلارو د بېلتون غوښتونکو غږونه راپیدا کړي دي، چې زما په اند بیا د قومي دښمنۍ پر ځای له کلتوري خلا څخه رامنځ ته کېږي.
لکه څنګه چې ما وویل، ستونزه په دې مفکوره کې وه چې دوی غوښتل ملت جوړونه وکړي، خو د افغانستان د حکومت او ملت مثبت اړخونه هم شته. تاسې وګورئ چې په ۱۹۱۹ کې او له هغه وروسته افغانستان په نړۍ کې یوازینی خپلواک مسلمان هېواد و. منځنی ختیځ ووېشل شو، عثماني امپراتورۍ ړنګه شوه، منځنۍ اسیا د روسانو تر مستقیمې واکمنۍ لاندې شوه، برتانوي هند وو او حتی ایران هم د متحدینو په لاس کې و. د خلافت د ړنګېدو لامل دا و چې د عثماني خلافت په نه شتون کې باید افغانستان د اسلامي خلافت مرکز وي. هغه مهال افغانستان وویل نه، موږ خلافت نه غواړو، موږ یو ملت- دولت غواړو او زموږ ملت- دولت درې بنسټیز عناصر لري، چې یو یې اساسي قانون دی، یو له هغو څخه اساسي قانون دی چې د افغانستان اتباعو ته ځانګړی شوی دی، دوهم دلیل دا وو چې موږ یو ملت شو، باید عمومي زده کړه وي، نارینه او ښځینه باید تعلیم وکړي، ځکه ملت له نارینه او ښځو څخه جوړ دی او د هغې دریمه ستنه د تاریخ وه او ویل شوي چې که موږ یو ملت یو نو باید د اسلام له مخي په خپل تاریخ هم پوه شو. له همدې امله لرغونپوهنه د امان الله خان په وخت کې افغانستان ته راغله. په ۱۹۲۲ کال کې، فرانسویان د لرغون پېژندنې لپاره افغانستان ته راځې او بودايي او هندو تمدونونه له اسلام څخه مخکې کشف کیګي. او وروسته له هغه خو له بده مرغه د ملت او دولت په اړه زموږ بحثونه په قومي شخړو او د استبداد او آزادۍ په بحثونو کې ودرېدل، او البته زما په اند د نړۍ له نورو ځايونو سره ډېر توپير نه لري.
شیشه میډیا: بیرته د امان الله خان او خلافت بحث ته راګرځو. خو له دې مخکې یوه بله پوښتنه. بنیامین هاپکنز یو له ځوانو افغانستان پیژندونکو څخه دی. په خپله یوه مرکه کې، هغه وايي چې هغه په عمده توګه د ملي دولت د جوړولو په موخه لیواله وو، د روسې او برتانوي هند تر منځ، هڅه وشوه چې د دغه هیواد دولت سمندر ته د خپلواک لاسرسي مخه ونیسي. تر څو بهرنیو مرستو ته محتاجه وي. ایا تاسو په خپلو مطالعو او څیړنو کې دې پایلې ته رسیدلی یاست؟ دا موضوع د هغه بحث لپاره خورا اړونده ده چې موږ یې اوس لرو. نن هم هره اونۍ د افغانستان د اقتصاد د پرمخ بیولو لپاره څلویښت میلیونه ډالر یا تر دې زیات هیواد ته راځي. ستاسو په نظر، ایا دا په ریښتیا په دې هیواد کې له پیل څخه داسې طرحه شوې وه؟
شریفي: ما هیڅ داسې سند نه دی لیدلی چې وښيي دا په عمده توګه ترسره شوی. په پنځلسمه پېړۍ کې د افغانستان د اوسنۍ خاورې اقتصاد په مستقیم ډول له سمندري سوداګرۍ سره تړاو درلود. په هغه وخت کې د تیموریانو سلطنت چې مرکز یې په هرات کې و، د افغانستان په اوسنۍ جغرافیه یې واکمني کوله، او په هغه وخت کې د هند، چین، منځني ختیځ او اروپا ترمنځ د سمندر او ځمکنې سوداګرې وه، د هغې یوه برخه د دوی له خاورې څخه ترانزیت او مالیه کیدله د تیموریانو سلطنت له دې سیمې ډیر عاید ترلاسه کولو. همدا لامل دی چې د دوی په زمانه کې ادبیات، اثار او د هنر بېلابېلې څانګې وده کړې. ډیری هنري او تاریخي اثار چې موږ ته پاتې دي د هرات د تیموریانو میراث دی. تیموریانو د هرمز بندر او پر نورو لارو چي د فارس خلیج پر لوري تللي کنټرول درلود؛ خو د دراني امپراتورۍ چي بنسټ ایښودونکی یې احمدشاه ابدالي و. د هغه اقتصاد په سمندري سوداګری پورې تړلی نه و، د هغه اقتصاد د هغه خراج پر بنسټ ولاړ و چې هغه یې د شاوخوا فتحه شویو سیمو څخه ترلاسه کوو، او تامیندو.
شیشه میډیا: د مثال په توګه د پنجاب څخه.
شریفي: هو، له پنجاب، سند او داسي نورو څخه، ما داسې سند نه دی لیدلی چې وښیې د احمدشاه دراني په وخت کې د سمندر له لارې سوداګري کېده، د بېلګې په توګه د ګوادر یا سند له بندره او د هغه حکومت ترې ګټه پورته کوله. د شلمې پیړۍ تر نولسمې پیړی پورې سند د درانيانو تر ولکې لاندې وه. په څلویښتمه میلادې لسیزه کې انګریزانو د نن ورځې بلوچستان او سند تر خپل کنټرول لاندې راوست. د ارواښاد حسن کاکړ یوه څېړنه دا هم په ډاګه کوي چې په نولسمه او شلمه پېړۍ کې د افغانستان ډېره برخه منځنۍ اسیا ته صادرېده او ډېری واردات یې له شمالي هند څخه کېدل. کله چې انګریزانو سند او بلوچستان ونیول، د دراني امپراتورۍ د کابل، پېښور او کندهار تر امارت او شمالي خانان لکه تالقان، فاریاب او بلخ په همداسې نورو تجزیه شول. بارکزیو یا محمدزیو وروڼو په امارت کې حکومت کاوه. په دې سیمو کې هیڅ یو لاسي حکومت شتون نه درلود او له همدې امله زه دا نه شم تاییدولی چې د افغان ملت -دولت په قصدي ډول د جوړیدو پر مهال سمندر ته د خپلواک لاسرسي مخه ونیول شوه.
ماډرنیزم او دیوبندیز:
شیشه میډیا: ښه، رابشو د امان الله خان او د افغانستان د دولت -ملت بحث ته. لکه څنګه چې مو وویل، په ۱۹۲۰ کلونو کې امان الله خان په اسلامي نړۍ کې یو خپلواک پاچا و او د عثماني امپراتورۍ یا خلافت له ړنګېدو وروسته یې د امیرالمومنین لقب ونه منلو. هغه افغانستان ته ماډرنیزم راووړ، د نارینه او ښځو تعلیم، لکه څنګه چې تاسو تشریح کړی، د ملت-دولت بحث، اساسی قانون او د افغان حکومت نشنلیزم (ملتپالنه) هم د هماغه دورې تاریخ دی. په لنډه توګه، په هغه وخت کې یو لوی بدلون منځ ته راغی. د دې حقایقو له مخې، یو نظر دا دی چې په دې جغرافیه کې ماډرنیزم ته دوه غبرګونونه را منځته شوي. یو هم د امان الله خان ورته غبرګون دی چې ماډرنیزم باید تطبیق شي، سیاست، اقتصاد او کلتور باید عصري شي او افغانستان باید له معاصر تمدن سره یوځای شي؛ یو هم د ماډرنزم په وړاندې د دیوبندیانو غبرګون دی. دا جګړه له سلو کلونو راهیسې روانه ده. کله یو ځوک ګټې او کله بل څوک. وروستی عصري مشر (ماډرنیست) اشرف غني و، چې د طالبانو له خوا را وپرځول شو. ایا تاسو هم د دې وضعیت دا لوستل منئ؟
شریفي: زما په اند، دا په بشپړه توګه سمه او طبیعي ده. البته زه په ریښتیا سره نه پوهیږم چې طالبان څومره ځانونه دیوبنديان ګڼي؛ خو زه پوهیږم چې په علمي (اکاډمیک) محفلونو کې دوی دیوبندیانو ته منسوبوي.
شیشه میډیا: البته د اکوړه خټک مدرسي په دروازه کې د طالب مشرانو نومونه لا هم ځړول شوي دي.
شریفي: هو، ښه، افغانستان د لويديځ د ماډرنيزم د مقابلې يو له تر ټولو دردوونکي او له تاوتريخوالي ډکو څرګندونو څخه دی چې له يوه سياسي-دودیز اسلام ؛ خو دا حالت یوازې د افغانستان لپاره ځانګړی نه دی. موږ دا په عراق او ایران کې له انقلاب څخه مخکې او وروسته لیدلي، د سوریې په جګړه کې مو لیدلي، د مصر په انقلاب او د مرسي په وخت کې مو لیدلي او د نویمې لسیزې د الجزایر په جګړه کې یې هم شاهدان یو، خو زه بیا وایم چې افغانستان د دې جګړې تر ټولو ښکاره، دردونکی او خونړی دی.
شیشه میډیا: ښه، که وګورو نو په افغانستان کې بله ځانګړنه دا ده چې کله يو اړخ ګټونکی او کله بل اړخ ګټونکی دی. دواړه لوري یو او بل په خورا خونړي ډول سپکوي. د بېلګې په توګه نن د ملي دولت هماغه درې ستونونه وګورئ چې امان الله خان یې وړاندیز کړی و، په افغانستان کې ضد رامنځ ته شوی دی. نن ورځ طالبان یو امیرالمومنین لري، هغه څه چې امان الله نه غوښتل او رد کړې یې وو؛ عصري او عمومي زده کړه، د ښځو زده کړه، موږ نن واوریدل چې په بشپړ ډول منع شوي. دوی د ښځو لپاره پوهنتونونه وتړل او د ښځو تعلیم او د ښځو پر لوړو زده کړو په بشپړه توګه بندیز ولګاوه. بله خبره دا ده چې طالبان له اسلام څخه مخکې د افغانستان تاریخ په بشپړه توګه ردوي او د خپلې واکمنۍ په لومړۍ دوره کې د بودا د سترو پیکرونو ویجاړول لوی ویاړ ګڼي. موږ وینو چې پرله پسې جګړه، یو پربل د ډېرو بریاوو سره، نن د افغانستان ځانګړنه ګرځېدلې ده. په ځانګري توګه ستاسو لیدلوری څه دی؟
شریفي: هو، لکه څنګه چې ما څرګنده کړه، افغانستان له سیاسي او دودیز اسلام سره د ماډرنیزم د جګړې یو تر ټولو خونړی بیلگه دی؛ خو باید په یاد ولرو چې په افغانستان کې موډرنیزم د نورو هیوادونو برعکس په خورا طبیعي او عادي ډول منځ ته راغلی. د دې پدیدې راتګ تر یوه حده د نړیوالو او نړیوالو شرایطو تر اغیزې لاندې و او په پیل کې د مستقیمې بهرنۍ پوځي مداخلې پایله نه وه. دا پدیده په افغانستان کی په محدود او (عضوی) ارگانیک ډول وده وکړه؛ خو د دې پر وړاندې غبرګون د نړیوال جهادولی له شعارونو، که د امان الله خان پروړاندي، د خلق دیموکراتیک ګوند او یا هم د پخواني حکومت پروړاندي، تر اغېزې لاندې راغی او دغه غبرګون د بهرنیانو له ملاتړه ډېر اغېزمن شو. د مرکچیانو په ترڅ کې، خو تاسو وګوری، که چیرې دیوبندي اسلام له مدرنیزم سره د تقابل له نظره وکتل شي، نو وینو چې دیوبندي اسلام د هغه پر وړاندې ناکام دی. ډیر لوی بدلونونه په تدریجي ډول د مرکچیانو په وخت کې منڅ ته راځي. البته په هغه وخت کې د دیوبندي اسلام د ناکامۍ ریښه هم د عبدالرحمن خان سیاستونو ته ورګرځي. هغه په دې باور وو چې په افغانستان کې اسلام په طبیعي ډول شتون لري او هر څوک پرې باور لري او د یوې ایډیالوژۍ کیدلو ته اړتیا نلرې. حتی د اعدام په بیه یې په بهر کې په دیوبندي مدرسو کې پر زده کړو بندیز ولګاوه. له اتیایمې لسیزې وروسته اسلام په یوې ایډیالوژۍ بدلول یوه عادي خبره شوه. مخکې له دې، دې نظریې لږ ملاتړي درلودل، په ځانګړې توګه د مرکچیانو په وخت کې. مګر زما د سل کلن تقابل څخه پایله چې تاسو وویل د ملت-دولت او دیوبندي-جهادي فکر او سیاسي اسلام په بڼه د نسبتا عصري ژوند تر منځ دغه ده چې وروستنۍ د نننۍ نړۍ له شرایطو سره د سمون وړتیا نه لري او یوازې د تاوتریخوالي له لارې ځان مسلط کوي، او تاوتریخوالی یو بنسټیز امر نه دی.
شیشه میډیا: لکه څنګه چې تاسو وویل د مرکچیانو په دوره کې ، په ځانګړې توګه د ظاهرشاه د واکمنۍ په وخت کې، کله چې په ښارونو باندې د حکومت واکمني په بشپړه توګه تایید شوی و، که څه هم حکومت په کلیو کې بشپړ واک نه درلود، خو واکمني یې پراخه شوه او د هلکانو او نجونو دواړو لپاره د ښوونځیو په جوړولو سره حکومت هڅه وکړه چې خپل واک کلیو ته وغځوي. د ښوونځیو په جوړولو سره حکومت یو ډول نفوذ جوړونه کوله. په دې دوره کې موږ ګورو چې په ټولیزه توګه مولویان، ملایان، طالبان او دیوبندي ځواکونه په سیاست کې قوي شتون نه لري. دوی پاشل شوي دي او سیاسي ډګر ته د ننوتلو لپاره منظمې هڅې نه کوي. په دې موده کې، پرته له دې چې په کابل او کندهار کې د کابل په پلخیشتې کې د یوې سینما د جوړولو په غبرګون کې، چې د پولیسو له خوا په زور وځپل شوه، له یو یا دوو مظاهرو پرته، اسلامپالني بله بڼه نه درلوده. پوښتنه دا ده چې ولې په هغه وخت کې هم مولویان په کلیو او بانډو کې موجود وو او خپل نظریات (ایډیالوژییې) تدریسول، دوی د حکومت د پالیسیو په وړاندې یو ډول شاتګ وکړ او دغه ځواک د پخپله د پاچاهی د عصرې سیاستونو په تقابل کي نه راوستلو او ډیر کار یي د حکومت او سیاست سره نه دلود. ستاسو په نظر د دې لامل څه و؟
شریفي: زه فکر کوم چې په هغه وخت کې د دوی دریځ دا وو چې دوی یو بدیل درلود او دوی ځان د بدیل په وړاندې کمزوری لیدلو. په نولسمه پېړۍ کې کله چې له کلاسیک دولت څخه عصري دولت -ملت ته د بدلون په حال کې وو، د عبدالرحمن خاني دولت رامنځته شو. افغانستان د لومړي ځل له پاره له هماغه افتضاح سره مخ شو چې دیوبندي اسلام یې په هند کې رامنځ ته کړ او د افغانستان حکومت یې اغیزې احساسولې. په دې وخت کې موږ له هند او منځني ختیځ څخه افغانستان ته د مشهورو صوفي کورنیو د مهاجرت شاهدان یو. د دوی راتګ په هیواد کې تصوف پراخوي. څوک دې ته تصوف نه شي ویلای، خو هغه شرابي صوفي چې موږ یې په ګیلاني یا مجددي کورنۍ کې وینو، په افغانستان کې د مذهبي انډول په رامنځته کولو کې یې نفوذ درلود. بله خبره دا ده چې په هغه وخت کې د اړیکو کچه خورا محدوده وه. د مودودي او نورو لخوا په هند کې افکار او شبکې جوړې شوې، په افغانستان کې عامو خلکو ته د هغوی لاسرسی ډېره محدوده وه. برعکس د تصوف او طریقت خلکو یو بل ته رسیدل خورا اسانه وو. ځکه چې دوی تل د اړیکو ټینګولو لپاره ورته دودیز چینلونه کارولي. دا توازن تر۱۹۸۰کلونو پورې ساتل شوی و. که څه هم ځینې وخت د بېلګې په توګه، مجددیانو هم د دیوبندیانو په څېر کارونه وکړل، خو بیا هم په پای کې له سلطنت سره جوړجاړی کولو. په ۱۹۷۰ لسیزه کې موږ له یو بل عامل سره مخ کیږو، هغه دا چې ځینې خلک افغانستان پریږدي او په مصر کې زده کړې کوې او د اخوان المسلمین سیاسي اسلام افغانستان ته راوړي، چې دا یوه ډېره نوې پدیده ده چې افغانستان ته راځي.
شیشه میډیا: ستا مطلب ، د استاد رباني، استاد سیاف او داسې نورو دې…
شریفي: بلی، هو، استاد رباني، استاد سیاف او د دوی په څیر. خو کله چې افغانستان په ځانګړې توګه پښتنه ټولنه یې له یوې پدیدې سره په ارګانیک (عضوي) اړیکه کې واچوله چې نن ورځ دیوبندي بلل کیږي، خو په حقیقت کې خورا تړلی دی، د اتیایمې لسیزي بدلونونه دي. سربیره پردې، موږ د دې پدیدې سره هیڅ ارګانیک (عضوي) اړیکه نه درلوده.
شیشه میډیا: ښه، ظاهر شاه دودیز مشروعیت درلود. د هغه دودیز مشروعیت د ټولنې ټولو برخو لخوا منل شوی و. دا مشروعیت تر هغه وخته د خلکو ذهن ته نه و رسیدلی. ايا فکر نه کوې چې دې مشروعيت د ديوبندي قوتونو ظرفيت فلج کړی و او دا امکانات هغه وخت فعال شول چې دودیز مشروعيت له منځه ولاړ؟
شریفي: هو، البته همداسي وه. البته، زما په اند، دودیز مشروعیت یوازې د کورنۍ مشروعیت نه و. دینې مشروعیت هم وو. که د افغانستان تاریخ ته وګورو، که د احمدشاه دراني له وخته وي یا له هغه وروسته، د دوست محمد خان او یا عبدالرحمن خان له وخته، په افغانستان کې هېڅکله ملایانو او روحانې طبقي واکمنې نده کړي. سردارانو، شهزادګانو او خانانو تل واکمنې کړې ده. دوی له مدرسي یا د ملایې توب سره هیڅ تړاو نه درلود. زما مطلب دا دی چې دوی ملایان یا مولیان نه وو؛ خو د دوی د دیني هویت په اړه هیڅ پوښتنه نه وه شوې. لکه څنګه چې ما وویل د مستقیم استعماري تجربې نشتوالی په افغانستان کې تاریخي ماتی نه وه رامنځته کړې. د دولتونو او مذهبي ډلو تر منځ په اړیکو کې دا انډول، د بیلګې په توګه، په ټوله اسلامي نړۍ کې شتون لري. واکمنان مذهبي یا روحاني مشران نه دي. د شیعه حکومتونو پرته چې د فاطمیونو په څیر چې ځانونه شیعه امامان ګڼي، د اسلامي نړۍ واکمنان دیني عالمان او روحانین نه وو. حتا عباسیانو چې په پیل کې ځانونه مذهبي مشران بلل، وروسته یې د دین کار فقهاوو ته پرېښود. په افغانستان کې، د مستقیم استعمار د تجربې د نشتوالي له امله، دا دود وساتل شو. له همدې امله د واکمنانو د اسلامي هويت پوښتنه نه د عامو خلکو او نه د قومي مشرانو په منځ کې رامنځته شوه. په انتروپولوژي (انسان پوهنه) کې، دا په زړه پورې ټکي دي چې مطالعه کیږي. د بېلګې په توګه، تر ۱۹۸۰ کلونو پورې په افغانستان کې د «شهید» مفهوم شتون نه درلود. تل د «غازي» مفهوم مطرح وو. د افغان او انګرېز په جګړو کې هم موږ د شهید مفهوم نه لرو چې دیني کارونه ولري، نلرو. له ۱۹۸۲ کال وروسته کله چې د اسلامي جهادي تنظیمونو د بېلګې په توګه د ګلبدین حکمتیار په مشرۍ حزب اسلامي د “شهادت” په نوم مجله خپره کړه او نور جهادي ګوندونه چې په پېښور کې جوړ شول، د هغوی سمبول یې ولید، د خلکو عکسونه یې په منځ کې چاپ شول، سره ګلانو د وينې په څاڅکو سره د لومړي ځل لپاره د “شهيد” او “شهادت” مفهوم د مذهبي عقیدې د ستنې په توګه مطرح کړ. هغه مفاهیم چې په منځني ختیځ او هند کې د استعماري قوتونو په مقابل کې ډېر پخوا رامنځته شوي وو. په افغانستان کي شتون نه درلود. ایا تاسو د خلکو په مینځ کې یو اتل یا کومه الګو په یاد لرئ چې د شهید په نوم پیژندل کیږي؟ البته، دا د منځنۍ آسیا واکمنیو، عثماني امپراتورۍ، او د اوسني ایران په ځینو برخو کې دي چې سني مذهبه نړۍ تشکیلوي. زموږ په سیمه کې، د استعمار تر راتګه پورې، د فلانې شهید په نوم څوک نه و پیژندل شوي. دا په افغانستان کې تر ۱۹۸۰ میلادې لسیزې پورې کیسه وه. په سویلې اسیا کې کله چې پاکستان منځ ته راغی او له هند سره یې مقابله او د هند پر وړاندې یې ماتې وخوړه، د “شهید” مفهوم په پراخه کچه وکارول شو. البته د شیعه مذهب په ادبیاتو کښې له پخوا څخه د شهید تصور موجود وو. دا د هغه چا لپاره یو له په زړه پورې ټکو څخه دی چې په اسنان پوهنه (انتروپولوژي) کې څیړنه کوي.
شیشه میډیا: تاسو د بهرني نفوذ یادونه وکړه او د مفکورو په اړه مو په زړه پوري بحث وکړ. د افغانستان په اړه یو د حیرانتیا خبره دا ده چې هغه پیښې چې موږ یې په لیرې پرتو هیوادونو کې شاهدان یو، موږ د نور سیمو په پرتله په افغانستان کې د هغې اغیزې وینو کوم چې د پیښې ځای ته نږدې دی. د بېلګې په توګه د ۱۹۲۴ کال انقلاب چې په اوسنۍ ترکیه کې رامنځته شو، امیر المومنین هلته له واکه وغورځول شو او اغېزي یې سل کاله په افغانستان کې شتون درلود. امان الله خان تر فشار لاندې و چې امیرالمومنین شي، خو هغه انکار وکړ. خو دا فکر پاتې شو. په ۱۹۹۰ لسیزه کې ملا محمد عمر د امیرالمومنین لقب په ادعا سره واک تر لاسه کړ او بیا له منځه ولاړ. اوس موږ یو بل کس وینو چې په همدې ادعا یې په افغانستان کې واک غصب کړی دی. په یو ډول، دا په ترکیه کې سل کاله مخکې د ورته بدلون اغیزې دي. بیا موږ سړه جګړه لرو، چې ستاسو په وینا افغانستان د دوی د خونړي سیالي مرکز دی. حتی افغانستان د اسرائیلو او د هغه د عرب ګاونډیانو تر منځ د ۱۹۶۷ د شپږ ورځنۍ جګړې څخه یو څه اغیزمن شوی. دې جګړې عربانو ته د ماتې او ذلت احساس ورکړ او بیا چې کله شوروي اتحاد افغانستان ته راغی، نو یو زیات شمېر عربان، حتی هغه کسان چې د جګړې له مذهبي هڅوني خبر نه وو او یو شمېر متقاعد افسران. عرب پوځونه افغانستان ته د دې لپاره راغلل چې هلته جګړه وکړي او د هغه کموالې له احساس څخه ځان خلاص کړې. د سپټمبر له یوولسمې وروسته او په افغانستان کې د امریکا د راتګ او جګړې ناڅرګندتیا دا کیسه په بل ډول تکرار کړه. زه غواړم وپوښتم چې پدې مسله کې ستاسو نظر څه دی او ستاسو په اند لامل یې څه دی؟ په ځانګړې توګه، د افغانستان هغه ځانګړتیاوې څه دي چې د لرې پرتو هیوادونو له بدلونونو څخه اغیزمن کیږي؟
شریفي: ښه، البته، د هغو پیښو اغیزې چې تاسو یې په افغانستان کې یادونه کړې یو اړخیزه نه دي، دا دوه اړخیزه دي. د بېلګې په توګه هماغه عربان چې په افغانستان کې جنګېدل، بیا یې په منځني ختیځ کې جهادي ډلې جوړې کړې. يعنې د بدلونونو اغېزې دوه اړخیزه دي. دواړه افغانستان په نورو ځایونو کې له بدلونونو اغېزمن شوي او په دغو ځایونو کې یې بدلونونه اغېزمن کړي دي. له دې نظره، نفوذ دوه اړخیزه دی، نه یو اړخیزه. افغانستان د کاشغر، سنکیانګ او لویدیځې افریقا په څیر ځایونو کې د بدلونونو څخه اغیزمن شوی او په پایله کې یې دوی هم اغیزمن کړي دي. بنیډکټ انډرسن د تصور شوې ټولنې «Imaginedcommunities». تر سرلیک لاندي یو کتاب لیکلی دی. په دې کتاب کې لیکوال د خپلو څېړنو موندنې لیکلې دي چې ټولنې د ځان په اړه څه تصور لري او دې تصور ته څنګه بڼه ورکوې. د هغه یوه موندنه دا ده چې ځینې تصورونه چې مختلفې ټولنې د ځان په اړه لري خوبونه دي نه حقیقت. هغه په خپل کتاب کې د ناسیونالیسم (ملتپالنې) مسله چې د دولت -ملت سره منځ ته راغلې ده را اخستې او لیکي چې هغه انځور چې ناسیونالیسم (ملتپالنه) د یوه ملت په اړه ورکوي نو تخلیقي او خیالي دی. په لوېديځ کې بېلابېلو ټولنو خپل تصورونه درلودل او د همدغو تصورونو پر بنسټ يې په جامو، سندرو، نڅا او داسې نورو کې سمبوليزم سمبول رامنځته کړ.
په افغانستان کې بېلابېلې ټولنې او د افغانستان خلک خپل تصورونه لري او د نړۍ په نورو برخو کې بدلونونه پر موږ ډېر اغېزه لري او موږ د نړۍ په بدلونونو اغېزه لرو.یوه برخه یې د هماغه تصورونو په اړه چې په افغانستان کي خلک د ځان په اړه لري، یوه برخه یې حقیقت او یوه برخه یې خوب دی، او د ارتباطاتو او ټکنالوژۍ په زمانه کې تصورونو په پراخه کچه وده او پراختیا موندلې ده.
شیشه میډیا: ښه، د افغانستان پوهنې د مطالعې یو بل په زړه پورې بحث، د مختلفو قومونو، قبایلو او هویتونو په اړه بحث دی چې تاسو په دې اړه څیړنه کړې ده؛ مګر مخکې له دې چې زه پدې اړه بحث وکړم یوه بله پوښتنه وکړم. د افغانستان په اړه په لويديځ کې يو عمومي لیدلوری دی چې تاسو مخکې هم بيان کړی دی. د ګاونډیو هیوادونو بل لیدلوری افغانستان ته دی. د ډېرو له لیده، د افغانستان په اړه د ګاونډیو هېوادونو لیدلوری له تاریخ څخه ډېر اغېزمن دی. د اوسني افغانستان زونونه، د بېلګې په توګه د بلخ زون، هرات زون، د کابل زون، لکه څنګه چې د ښاغلي بارفیلډ په کتاب کې یادونه شوې، د تاریخ په ځینو وختونو کې، د سرحدي امنیت زونونه د هغو امپراتوریو لپاره خورا مهم وو چې د اوسني افغانستان په شاوخوا کې شتون درلود. د بېلګې په توګه، کابل د تاریخ په اوږدو کې د مغولو تر ټولو مهم ګارنیزیون وو. يا هرات د صفويانو مهم ګارنيزيون وو، يا بلخ په منځنۍ آسيا کې د مېشتو واکمنو لپاره ورته اهميت درلود، د کندهار لپاره هم سيالي وه او تر ننه پورې چې ګورو، هغه ګاونډي هېوادونه چې ځانونه يې د هماغو وارثان ګڼي. امپراتورۍ افغانستان ته په همدې سترګه ګوري. د بېلګې په توګه پاکستان فکر کوي چې که په افغانستان کې خپل د خوښې وړ پوځونه واکمن نه کړي، پاکستان به خپل امنیت له لاسه ورکړي، ایران ښايي د هرات او لوېدیځې سیمې په اړه ورته لیدلوری ولري او منځنۍ اسیا او روسیه هم ورته لیدلوری لري. دا په دې مانا چې دا هېوادونه افغانستان ته د یوې سرحدي سیمې په سترګه ګوري چې باید مدیریت یې وشي، نه داسې یو هېواد او ملت چې ورسره عادي اړیکې ولري. په دې اړه ستا نظر څه دی؟
شریفي: زما په اند دا سم درک دی. هغه پوهه چې موږ د ګاونډیو هیوادونو په اړه لرو د هغه پوهي څخه ډیره ده چې دا هیوادونه زموږ په اړه لري. همدا لامل دی چې د افغانستان خلک په زیات شمېر کې ګاونډیو هېوادونو ته کډوال شول. دوی دا هیوادونه لیدلي او په دې هیوادونو کې د ژوند کولو مستقیمه تجربه لري او د دوی په اړه په ډیر څه پوهیږي. په افغانستان کې له جګړې او کړکېچ وروسته، د دې هیواد د خلکو اړیکې، د همدغو مجبوریتونو له امله چې د افغانستان خلکو درلودل او لري، دا د ګاونډیو هیوادونو د خلکو سره ډیر شول. زه فکر کوم چې هر هیواد سیمه د ځان ته خپل ځانګړی لید لري. د بېلګې په توګه، ایرانیان د افغانستان د خلکو په اړه له پورته څخه ښکته نظر لري، او زما په اند دا لید تر یوې اندازې پورې په ایراني ناسیونالیسم (ملتپالنه) کې دی، چې له لویدیځي ناسیونالیسم (ملتپالنې) څخه نقل شوی او د شیعه او آریايي نژاده عناصر او دا مسایل پکې لاسوهنه کوي. دې حالت د افغانستان له خلکو سره د دوی په ټولنیزو اړیکو کې د افغاني پدرسوخته او داسې نور شرایط رامنځته کړي دي. په پاکستان کې د مذهب په اړه بحث ډېر زورور دی او حتی هنديان هم د افغانستان په اړه ډېر عمومي او غیر واقعي تصورونه لري او له همدې امله په خپلو سیاستونو کې لویې تېروتنې کوي.
ګاونډيو هېوادونو په تېره بيا په تېرو څلوېښتو کلونو کې د افغانستان په اړه ډېر معلومات راټول کړي، خو په دغو هېوادونو کې د افغانستان پوهنه او د افغانستان مطالعي، چې بايد له دې معلوماتو په ګټې اخيستنې پياوړي شوي واى، ژور نه دي تللي. د دې حقیقت له امله چې دوی دا معلومات په علمي توګه نه دي مدغم کړي او د افغانستان د مطالعو نشتوالي له امله د افغانستان په اړه د ګاونډیو هیوادونو لیدلوری هماغه ډول پاتې دی لکه څنګه چې تاسو وویل او زه فکر نه کوم چې دا ډول لید به په اسانۍ سره بدل شي. د طالبانو حکومت به د افغانستان په اړه د ګاونډیو هیوادونو لید بدتره کړي.
زه غواړم یوه بله خبره هم وکړم چې تاسو ولیدل چې د افغانستان عام خلک هغه لید چې د ګاونډیو هیوادونو په تناسب لرې. دا هم د پاملرنې او څیړنې مستحق دی. د ډیرو افغانانو لپاره پاکستان یو داسې هیواد دی چې هیڅ معنی نلري. د ايرانيانو په اړه د افغانانو لیدلوری له مذهبي تعصب سره مل دی، ځکه ايرانيان شيعه ګان دي او بله دا چې په افغانستان کې ايرانيان ډېر لويديځوال ګڼل کېږي او د افغانستان خلک فکر کوې چې ایرانیان ډېر لويديځوال دي. په همدې ډول د افغانستان خلک د منځنۍ آسیا په اړه ډېر ستونزمن لیدلوری لري.
شیشه میډیا: د افغانستان د شمال خلک د منځنۍ آسیا اوسېدونکي د اخلاقي ارزښتونو پر وړاندې بې پروا خلک ګڼي.
شریفي: هو، ځکه چې یوه د مذهب مسله ده او بله د تزاري روسیې او بلشویک حکومت له واکمنۍ وروسته له منځنۍ اسیا څخه شمالي افغانستان ته د خلکو پراخ هجرت دی. د دوی لپاره مذهبي هویت د نورو هویتي پرتونو په پرتله خورا مهم دی. د روسانو او د منځنۍ آسيا د هېوادونو په وړاندې بدبيني چې د امو په شمال کې د روسانو له خوا جوړه شوې وه. د افغانستان په شمالي سیمو کې د دغو مهاجرینو لخوا خورا پیاوړي شوي ده. نن ورځ د ازبکستان اسلامي تحريک او طالبان په شمال کې له دغه ډول لیدلوري کار اخلي. دا ډول لیدلوری او بدبیني په ۱۹۸۰ لسیزه کې د افغانستان په شمال کې د شوروي اتحاد پروړاندي جګړې له هڅونو څخه وه. د مذهبي هویت دغه غوړیدل د دې لامل شول چې توکم پالنه په افغانستان کې ډیر ځای ونه نیسي. دا حتی د توکمیزو ډلو په منځ کې لیدل کیدی شي چې ځانونه یې له واک څخه محروم او مظلوم ګڼل. لامل یې دا دی چې کله د انتروپولوژي (انسان پوهني) له لیده هویت ته وګورو نو پوه به شو چې د افغانستان د خلکو د ډېرو برخو لپاره مذهب او مذهبي هویت ډېر مهم دی.
شیشه میډیا: ښه، نو اجازه راکړئ چې دلته د مختلفو توکمیزو هویتونو پوښتنه مطرح کړم. لکه څنګه چې هرڅوک پوهيږي، افغانستان د توکم له پلوه توپیروالی دی. دا توپیر د ګاونډیو هیوادونو سره نشي پرتله کیدی. د بېلګې په توګه په پاکستان کې ۶۲ سلنه پنجابیان دي چې د پاکستان په سیاست، اقتصاد، پوځ او پارلمان کې برلاسی دي. په ایران کې اکثریت د فارسی ژبو شیعه ګان سره دی؛ د منځنۍ اسیا په هغو هیوادونو کې چې د افغانستان ګاونډیان دي اکثریت توکمونه لري. افغانستان په دې برخه کې ډېر توپیر لرونکی دی. تاسو به هرومره د برتانوي تاریخ پوه جوناتن لی کتاب لوستلی وي. هغه په خپل کتاب کې یادونه کړې چې په افغانستان کې د هویت تنوع خورا ډیره ده او دا هېواد د ټوټه کېدو او تجزیه کېدو وړتیا لري او لامل یې دا دی چې دا ډول پاتې شوی او په فزیکي لید سره نه دی منحل شوی چې ګاونډي قدرتونه یې نه غواړي تجزیه شې. تاسو څه فکر کوی؟
شریفي: هو، یو ټکی دا دی، چې سیمه ییز جبر د دې لامل شوی، چې په افغانستان کې د وېش بحث هېڅکله هم را نه شي. بل حقیقت دا دی چې په افغانستان کې د ګاونډیو هېوادونو په څېر هېڅکله د بېلتون غوښتونکو خوځښت نه دی رامنځته شوی. ګاونډي هېوادونه بېلتون غوښتونکي خوځښتونه لري. ایران، پاکستان، د منځنۍ آسیا ځینې هیوادونه، ټول همغږي بېلتون غوښتونکي ځواکونه لري. په هند، عراق، سوریه، ترکیه او قفقاز کې بېلتون غوښتونکی دی. خو په افغانستان کې د نیمې پېړۍ جګړې او کړکېچ په ترڅ کې موږ داسې منظم بېلتون غوښتونکی ځواک ونه لید چې په ښکاره د دې هېواد د یوې برخې د فزیکي جلا کېدو غوښتنه وکړي. هیڅ سیاسي-پوځي ځواک د هیواد د ویش غوښتنه نه ده کړې. دا هم زما په نظر معلومه نده چې موږ به سره تجزیه کیږو که نه؛ خو زما څېړنه ښیي چې یو له هغو عواملو څخه چې افغانستان یې تر اوسه په ټولیز ډول ساتلی دی، دغه دی چې د افغانستان د توکمونو تر منځ له ډېرو ناندریو سره سره بیا هم یو له بل سره لاس او ګرېوان دي، یو ګډ تصور د دي په اړه چی «مونژ څوک یو؟» شته دی. موږ دغه ګډ تصور د جهادي ګوندونو په کړنو او تر هغه مخکې په شاهي حکومت کې وینو. ټولو په دي اړه «څوک» مسلمان او «څوک» قومي او «څوک» د ټولنیزټولګي یا نورو شیانو په معنی، دوی یو ګډ تصور درلود؛ خو دغه ګډ تصور د طالبانو د بیا راڅرګندېدو او تر هغه وړاندې د نړیوالې ټولنې د شتون له امله زیانمن شوی وو. په افغانستان کې په تېرو شلو کلونو کې ښاري کېدل پراخ شوي، اړیکو وده کړې، د سواد شمېر ډېر شوی، ټولنه تر يوې اندازې بدله شوې ده، خو دا چي موږ تجزیه کیږو او که نه، دا بېلابېل نظرونه دي. یو سیاست پوه څیړونکی شاید یوه نظریه ولري، یو ټولنپوه بله نظریه وړاندې کړي، یو تاریخپوه به بل مختلف نظر ورکوي او هرڅوک به خپل نظر وړاندې کوي. لکه څنګه چې جوناتن لي د تاریخ پوه په توګه دا مسله د خپل نظر څخه راپورته کړې ده؛ خو زما لپاره، د یو انټرروپولوژیست (انسان پوه) په توګه، هغه څه چې خورا مهم دي، حتی د سیاسي او فزیکي تحلیل څخه ډیر، فکري تحلیل دی. حتی له سیاسي او فزیکي تجزیې څخه، ډیره فکري تجزیه ده. نن طالبانو د ښځو پر مخ ټول پوهنتونونه تړلي، د نجونو ښوونځي يې هم مخکي تړلي وي. د قومونو ځپل ترهغه ډیر خطرناک حالت رامنځته کړی چې موږ ووایو چې جغرافیایې ویشل کیږو که نه کیږو. د وروسته پاتې والي، د خفګان فضا او تاوتریخوالی د افغانستان لپاره یوه لویه ستونزه ده. دا چي سیمه او نړۍ څنګه فکر کوي، دا یوه خبره ده؛ مګر هغه څه چې موږ په تیرو څلویښتو کلونو کې شاهدان یو دا دي چې موږ د دوه زبرځواکونو مستقیم شتون تجربه لرو. مګر هغه څه چې موږ یې ډیر اغیزمن کړلو زموږ کورني بدلونونه او تبادلې وي. د بېلګې په توګه، که موږ هر څومره وایو چې طالبان له بهر څخه ملاتړ کیږي، دا حقیقت نشي بدلولی چې دا ډله په سویل کې د ځینو قومونو او په شمال کې د نورو افغان قومونو له ملاتړ پرته ممکنه نه وه چې بریالي شي. د جمهوریت د ناکامۍ په همدې ډول محسابه کړو. د کمونیستي حکومت او مجاهدینو حکومت ناکامۍ قوي کورني عوامل درلودل. دا مهال افغانستان په یوه لویه ارزښتناکه او فکري شخړه کې ښکېل دی چې له حق او حقونو سره تړاو لري؛ انساني او بشري حقونه، د بیلګې په توګه، قومي او ژبني بحثونه. هغه مبارزې چې نن د طالبانو پر وړاندې روانې دي، د حق او حقوقو په لوی انځور کې دي. نه قوم او ژبه؛ او دا آمر زموږ فکري وده ښیي. موږ داسې پړاو ته ننوتلي یو چې د خلکو د حقونو مسله زموږ لپاره مهمه ده. نور بحثونه نیمګړي شوي دي. زه یې همداسي وینم.
د ښار او کلي ترمنځ تضاد:
شیشه میډیا: ښه، په افغانستان کې یو بل بحث د ښار او کلي ترمنځ تضاد دی. دوی وايي چې په کلیو کې ملایان په مذهبي واک انحصار لري. ځکه چې مولویان په کلیو کې په مذهبي واک انحصار لري او هیڅ سیال نلري، کلیوال ټول د ملا سره ورته ذهنیت لري. ملا هماغه طالب او دیوبندي دی. ښارونه مختلف حالتونه لري، او د ځینو خلکو له لیده، دا د ښار او کلي ترمنځ توپیر دی. اوس چې دا کلی تاجکمیشتي دی، پښتونمیشتي دی او که ازبکمیشتي، ملایانو یې تقریباً د ښځو په اړه یو شان نظره دي. اوس داسې ښکاري چې موږ پر ښار د کلي د تسلط او پر ښار د کلیوالي کلتور د تپلو شاهدان یو. تاسو د دې تفسیر په اړه څه وایاست؟
شریفي: ښه، دا یو داسې تعبیر دی چې هیڅوک ورسره په بشپړه توګه اختلاف نشي کولای، او دا هم یو داسې تعبیر دی چې له مخې یې د افغانستان ټولې مسلې نه شي لیدلی او نه یې درک کولی شي. د کلي او ښار بحث یوه مهمه مسله ده، خو د بېلګې په توګه د طالبانو له لومړي حکومت سره د مقاومت د جبهې د پرونۍ جګړې او د طالبانو له اوسني حکومت سره د مقاومت د جبهې د نننۍ جګړې په مرسته نه پوهېږئ. تاسو په ۲۰۰۱ کال کې د طالبانو د سقوط او د دې له امله د ښار او کلیو ترمنځ د تضاد په اړه د ټولو کلیوالو په خوښۍ نشی کولی پوه شئ. که مو په یاد وي، د طالبانو سقوط د جمهوریت له ړنګېدو څخه ډېر چټک و. په ځینو مواردو کې، لکه عصري اصلاحات او تعلیم، د ښار او کلیو ترمنځ توپیر د پوهیدو وړ دی. په ډیری نورو مواردو کې دا هیڅ معنی نلري. نن د هغو څېړنو له مخې چې ترسره شوي، دا معلومات ترلاسه شوي چې د افغانستان له دېرش سلنه ډېر خلک په ښارونو کې ژوند کوي او یا هم د دوی ژوند په هغو اقتصادي فعالیتونو پورې اړه لري چې په ښارونو کې ترسره کېږي. په افغانستان کې لوی بدلونونه چې د مجاهدینو له خوا را منځته شوي او له هغه مخکې له ښارونو څخه راوتلي، د بیلګې په توګه ګلبدین حکمتیار، یا سیاف، یا مجددي یا ګیلاني او یا ملا عمر چې له لیرې پرتو کلیو نه راغلي، په ښارونو کې یې وده نه ده کړې.
شیشه میډیا: ملا محمد عمر توپیر لري، هغه دومره اطرافي و چې د خپلې واکمنۍ پر مهال یې دوه ورځې هم په کابل کې نه وې تېرې کړې.
شریفي: ښه، تاسو په یو بل بحث کې وویل چې په افغانستان کې د امریکا د شتون دوره په افغانستان کې د ټولنیز او کلتوري بدلون دوره وه، چې په حقیقت کې همداسي وه؛ خو ځینې خلک په دې باور دي چې دغه بدلونونه تر ښارونو او ځانګړو سیمو پورې محدود وو. د بېلګې په توګه په هزاره قوم کې ډېر بدلون راغلی او په دې شلو کلونو کې په هزاره ټولنه کې د ښاري او کلیوالي، ملا او غیر ملا تر منځ هېڅ توپیر نه دی شوی او هر څوک بدل شوی دی. د افغانستان په ښارونو کې ډېر بدلون راغی، ډېر پوهنتونونه جوړ شول، د سواد کچه لوړه شوه، اقتصاد وده وکړه او ډېر خلک په کار وګمارل شول؛ خو په کلیو کې د ځینو خلکو د باور له مخې بدلون په منفي لوري روان دی او نن هم تاسو وینئ چې د طالبانو د کړنو او تګلارو پر وړاندې په ښارونو کې د ولسي مقاومت پراخ خوځښتونه نه وینو. دا حقیقت ځینې خلک دې پایلې ته رسولي چې هغه بدلونونه چې تاسو یې یادونه وکړه خورا سطحي وو. تاسو څه باور لرئ؟
شریفي: د دې پوښتنې مخ انګیړنه دا ده چې که یو تاوتریخوالی غورځنګ د مثال په توګه د رجعت غوښتونکو سیاستونو په وړاندې راپورته نشي، دا پدې مانا ده چې مثبت بدلون په کې ندی راغلی. زه فکر نه کوم چې دا مخ انګیړنه سمه وې. په داسې حال کې چې هغه پوهه چې زه یې په اړه څیړنه کوم دا ښیي چې هر بدلون چې په ښار کې راځي، که هغه مثبت وي یا منفي، په کلي کې هم اغیزه کوي. هماغه اشخاص او کسان چې د ځوانانو اسلامي تحریک یا جمعیت اسلامي یې جوړ کړ او بیا په اتیایمه لسیزه کې مجاهدین شول، اکثریت یې ښاریان وو، که په اتيايمه لسيزه کې د دوی فرمانونه وګورئ، د دې فرمانونو او د نويمې لسیزې د ملا محمد عمر او په اوسني عصر کې د ملا هبت الله په فرمانونو کې هیڅ توپیر نشته. له همدې امله، دا انګیرنه چې د مثال په توګه، که د ښاري چریکي جګړې حرکت پیل شي، نو موږ دا منو چې بدلون واقع شوی، ډیر د دفاع وړ نه دی.
شیشه میډیا: چریکي جنګ نه بلکه یو سوله ایز ټولنیز مقاومت غورځنګ دی چې موږ یې په دې ورځو کې په ایران کې شاهدان یو. د ایران په ښارونو کښې د حکومت د نظامی فرمانونو په وړاندي یو ډول ټولنیز مقاومت رامینځته شوی دی. موږ دا د افغانستان په ښارونو کې په کلکه او پراخه او پرله پسې ډول نه لرو.
شریفي: ښه، په ایران کې دې حالت ته د رسیدو څلویښت کاله وخت ونیو. له دې سره سره چې د تېلو له پلور څخه د ایرانیانو کلنی عاید ډېر لوړ دی. په افغانستان کې، د لږو پیسو او کوچنیو ښارونو سره سره، موږ د ډیرو لویو بدلونونو شاهدان یو. یوه خبره څرګنده ده چې هر هغه بدلون چې په ښارونو کې رامنځته کېږي، د دې لامل کېږي چې ښارونه د افغانستان لوی اقتصادي مرکزونه ګڼل کېږي، په کلیو به اغېز وکړي. نن سبا په ښارونو کې پر ښځو ظلم او جبر کېږي، خو ما په دې اړه کومه څېړنه نه ده لیدلې چې وښيي د بېلګې په توګه په کلیو کې ښځې له دې حالته راضي وي. په ښارونو کې د طالبانو له تګلارو سره مخالفت موږ ته ډېر څرګند دی ځکه موږ ښارونو ته د اړیکو او ټولنیزو شبکو له لارې لاس رسی لرو. مخکې له دې چې ژوره مطالعه وکړو، باید ووایو چې کلیوال د طالبانو له تګلارو سره کومه ستونزه نه لري. نا ثابته مخ انګیرنه دا ده چې په کلیو کې هیڅوک د طالبانو له کلتوري تګلارو او په ښارونو کې د ښځو له ظلمونو سره ستونزه نه ویني، خو د خپلې ساحې له مطالعې او څیړنې څخه دې پایلې ته ورسیدم چې د ښار او کلي تر منځ توپیر تل ډېر روښانه نه وي. د بېلګې په توګه، ما ولیدل چې د فاریاب یو کلیوال او د مزار اوسېدونکی په اسانۍ سره خبرې کولی شي او ګډ فکرونه لري، د دې حقیقت له امله چې د دوی د سیمو ترمنځ تګ راتګ ډیر دی. د بېلګې په توګه د سل کاله پخوا په پرتله نن د مزار او فاریاب ترمنځ تګ راتګ ډېر دی. رسنیو په تیرو شلو کلونو کې د اړیکو په پراخولو او د خلکو د افکارو په بدلولو او د ښار او کلیو د خلکو په نږدې کولو کې ستر رول لوبولی دی.
شیشه میډیا: ښه، د دې خبرو اترو د وروستۍ پوښتنې په توګه، ځینې خلک اندېښمن دي چې که په اوسني وضعیت کې بدلون راشي او طالبان سقوط وکړي، له هغې ورځې وروسته به موږ په افغانستان کې د یوې توکمیزې جګړې شاهدان واوسو او کېدای شي افغانستان بالکانیزه شي او یا لږ تر لږه د اویایمې لسیزې سناریو تکرار شي. له کرکې ډک توکمیز بحثونه چې نن ورځ ځینې افغانان په ټولنیزو شبکو کې لري. دې مسلې ته د لمن وهلو د ځینو خلکو اندیښنې خورا زیاتې کړې. ایا تاسو هم د یو افغانستان پوه په توګه دا اندیښنه لرئ؟
شریفي: زه په دې اړه ډیر اندیښمن نه یم. د دې انديښنې مخ انګېرنه دا ده چې د افغانستان خلک چې د هر قوم، قبيلې او هويت اړونده دي دې ته په کتو سره له انساني شعور څخه محروم دي. دا د اورینټالیسټی (ختیځ پوهني) نظر دی چې موږ ته لوی ځناور فکر کوي. مخ انګیړنه دا ده چې موږ د دې وړتیا نلرو چې یوځای شو او د ګډ فکر سره راشو یا په یو څه موافقه وکړو. خو هر څوک باید پوه شي چې موږ د ۲۰۰۳ او ۲۰۰۴ کلونو تجربه لرو. یوځل بیا، ځینې فکر کوي چې موږ په ۲۰۰۴ کال کې د امریکا د توپونو، ټانکونو او الوتکو له سیوري لاندي اساسي قانون جوړ کړ. دا ټول حقیقت ندی. د نړیوالې ټولنې شتون خپل رول درلود، خو د هغه وخت د ډېرو خلکو، ځواکمنو او سیاستوالو نظر دا و چې د جګړې تجربه ترخه وه او بس ده. دا مفکوره چې د طالبانو په نسکوریدو سره به د افغانستان خلک به یو بل سره مړه کړي د تیرو شلو کلونو پرمختګونه لکه په افغانستان کې د پوهې پراخیدل، د دې مسلو د پوهیدو او درک کولو لپاره د خلکو د وړتیا لوړیدل له پامه غورځوي. همدارنګه، لکه څنګه چې ما وویل، دا نظر خورا اورینټالیسټی (ختیځ پوهني) دی، چې یوازې طالبان د افغانستان د واکمنۍ وړ او لایق ګڼي. دا فکر د هر قوم او قبیلې د افغان ولس ټول کلتور، عقل، روحیه، اخلاق او سیاسي تجربه ردوي او داسې ګونګوسې کوي چې دا خلک د ځان او خپلې ارادې د مقابلې توان نه لري. هیڅوک باید هیر نکړي چې موږ په نویمه لسیزه کې د نړۍ ترټولو بدې کورنۍ جګړې درلودې، مګر موږ د بالکان او رونډا تجربه نه درلوده. دا سمه ده چې په هغه وخت کې ډېر جرمونه وشول، خو بېلابېلو ټولنو ځانونه خوندي کړل او د رونډا په څېر غميزې پېښې نه شوې. زه په هماغه وخت کې په افغانستان کې وم او کډوال نشوم. دا په بشپړه توګه ناسمه ده چې فکر وکړو چې یوازې لویدیځې ټولنې او یو څو نور د جګړې وروسته د ځان د بیارغونې وړتیا لري او نور یې نه لري. د اورینټالیزم (ختیځ پوهني) دا دوام بې بنسټه دی. دا حقیقت دی چې موږ په ټولنیزو شبکو کې ډیر توکمیز بحثونه راپورته کوو ، زما په نظر ، دا ځکه چې موږ بل ډول سیاسي سازمان نلرو چې له لارې یې خپل احساسات څرګند کړو. د بېلګې په توګه د طالبانو د اوسني حکومت له ړنګېدو وروسته، موږ باید داسې مرجع یا چینلونه جوړ کړو چې له لارې یې خپل فکر او احساسات څرګند کړو او په اړه یې فکر وکړو. دغه اورینټالیسټی (ختیځ پوهنه) په دې نظر دی چې د افغانستان ګوندونه قومي دي او باید ګوندي ډیموکراسي جوړه نه کړي، د افغانستان ډیموکراسي یې له ګوند څخه محرومه کړه او ګڼې ستونزې یې رامنځ ته کړي. د افغانستان د اسلامي جمهوریت د حکومت په وروستیو کلونو کې له دې سره سره چې غني پښتونیزم (پښتونوليی) ته ډېره وده ورکړه او عبدالله یې د غیر پښتنو استازی وباله، په دواړو کمپونو کې د خبرو او تفاهم پولې خلاصې وې. داسې نه ده چې افغانستان له قومي او هويتي شخړو پرته بل څه نه دي. زما په اند د ۲۰۰۴ کال تجربه د دې لپاره بسنه کوي چې په افغانستان کې د افهام او تفهیم لپاره کافي او اړین ظرفیت شته او زه د هغه د بالکانیزه (بالکان کولو) په اړه جدي نه یم.
شیشه میډیا: مننه، ښاغلی شریفي چې دا مرکه مو وکړه او د دې مرکې لپاره مو وخت راکړ.
