(په تیر بحث کې انساني وړتیاوې په لنډیز بیان شوې. دا چې دهدفونو په ټاکلو او لاس ته راوړلو کې په خپلو وړتیاوو او ظرفیتونو پوهیدل ضرور دي، نو په دې برخه کې یو څه مفصل معلومات وړاندې کوو):
انساني وړتیاوې د انسان د فطري او لاستهراوړل شوو وړتیاوو، ځانګړتیاوو او قواوو مجموعه ده چې د انسان طبیعت او کمال څرګندوي. دا وړتیاوې په ذهني، احساسي، فزیکي، اخلاقي، ټولنیزو او روحاني برخو کې راڅرګندېږي او د انسان د ژوند بنسټ جوړوي.
د همدې وړتیاوو په برکت انسان کولای شي فکر وکړي، احساس وکړي، عمل وکړي، زدهکړه وکړي، له حالاتو سره ځان عیار کړي او په ټولنه کې اغېزناک رول تر سره کړي. د دغو ظرفیتونو وده د انسان د پرمختګ، ټولنیز انسجام او د بشري تمدن د ودې بنسټ دی. کله چې دا ټول ځواکونه په توازن او همغږۍ سره وده وکړي، له انسان یو بشپړ، متوازن او با مسؤوليته فرد جوړیږي.
د انساني وړتیاوو اصلي ډولونه
ذهني وړتیاوې (Cognitive Capacities)
ذهني وړتیاوې هغه فکري او ادراکي ځواکونه دي چې د پوهې، تحلیل او زدهکړې لپاره کارېږي. دا وړتیاوې انسان ته د منطق، نوښت او ستونزو د حل توان ورکوي.
اصلي برخې یې:
• منطق، استدلال، پلان جوړونه او ستونزو حل
• زدهکړه، حافظه او تمرکز
• انتقادي او انعکاسي تفکر
• تخیل، خلاقیت او نوښت
دا وړتیاوې د پوهې د ترلاسه کولو، علمي پرمختګ او اختراع اساس جوړوي.
احساسي وړتیاوې (Emotional Capacities)
احساسي وړتیاوې د انسان د احساساتو پېژندنې، کنټرول او سمې کارونې توان څرګندوي. دا وړتیاوې د انسان د همدردۍ، زغم او روحي ثبات سرچینه جوړوي.
اصلي برخې یې:
• ځانپوهاوی او د احساساتو درک
• احساساتي توازن او ځانمهاري
• صبر، زغم او مقاومت
• احساسي ذکاوت او همدردي
هغه څوک چې له احساسي اړخه پياوړی وي، نه يوازې له داخلي پلوه متوازن وي، بلکې له نورو سره په اړیکو کې هم اغېزناک او مهربان وي.
فزیکي وړتیاوې(Physical Capacities)
فزیکي وړتیاوې د بدن د ځواک، روغتیا او فزیکي فعالیت څرګندونه کوي، چې د انساني هڅو او تولید فزیکي بنسټ جوړوي.
اصلي برخې یې:
• د بدن ځواک، همغږي او تسمه توب (Fitness)
• انرژي، زغم او دوام
• روغتیا، او فعالتوب
• د عکسالعمل سرعت، مناسبوالی او چټکتیا
ښه تغذیه، منظم تمرین، او کافي استراحت د فزیکي وړتیا د ساتنې بنسټیز شرطونه دي.
ټولنیزې وړتیاوې (Social Capacities)
ټولنیزې وړتیاوې د اړیکو جوړولو، همکارۍ او ګډ ژوند مهارتونه رانغاړي.
اصلي برخې یې:
• اغېزناکه اړیکه او همکاري
• د نورو درک او ټولنیز ذکاوت
• د باور او اعتماد جوړول
• د شخړو حل او د ګډ کار توان
پياوړې ټولنیزې وړتیاوې د یووالي، تفاهم او د سالمې ټولنې د جوړېدو سبب کېږي.
د انساني وړتیاوو اړیکه او وده
د انسان وړتیاوې جلا، مجردې او بېاړیکې نه دي، بلکې ټولې یوه له بلې سره تړلې دي. احساساتي حالت د تفکر او تمرکز پر کیفیت اغېزه کوي، او ټولنیزې اړیکې د احساساتي ودې سبب ګرځي. همدارنګه فزیکي روغتیا د ذهني ځواک ملاتړ کوي، او اخلاقي وجدان د ټولنیز چلند لارښود دی.
دا وړتیاوې د انسان په ژوند کې د دوامدار بدلون او تجربې له لارې وده کوي؛ له ماشومتوبه تر زوړوالي پورې. د دوی وده په بیولوژیکي، کلتوري او چاپېریالي عواملو پورې تړلې ده، لکه کورنۍ، روزنه، تعلیم او ټولنیز چاپېریال. یو سالم، ملاتړی چاپېریال د انساني وړتیاوو د غوړېدو لپاره حیاتي ارزښت لري.
هغه فکتورونه چې د انساني وړتیاوو پر وده اغېز کوي
د انسان غورهتوب هغه وخت منځ ته راځي چې ټول ځواکونه په توازن او همغږۍ کې وي. مهم اغېزمن فکتورونه دا دي:
عقل، اراده، احساس، وجدان، روحانیت، تجربه، او چاپېریال. هر اغیزمینوونکی فکټور ځانګړی رول لري، او له وړتیاوو سره باید په لاندې ډول مرستې وکړي:
• عقل باید وړتیاوو د سم او مناسب کارولو لارښوونه وکړي.
• احساسات باید وړتیاوو ته انرژي ورکړي.
• اراده باید وړتیاوې په عمل بدلې کړي.
• وجدان باید د وړتیاوو سره د انسان پاکوالی وساتي.
• روحانيت باید د وړتیاوو تر منځ فزیکي او روحاني یووالی او لوړوالی راولي.
• تجربه باید د انسان د وړتیاوو او عملونو حکمت زیات کړي.
• چاپېریال باید په ټولو برخو کې د کړنو ملاتړ وکړي.
کله چې دا ځواکونه په همغږۍ سره عمل وکړي، انسان متوازن، هوښیار او هدفمند ګرځي: په بدن قوي، د ذهن له نظره روڼ، په احساس کې ثابت، په اخلاقي لحاظ رښتینی، له ټولنې سره تړلی او په روحاني برخه کې روښانه او ډاډه.
په پای کې ویلی شوو چې، انساني وړتیاوې د انسان د ماهیت او کمال جوهر دی، او انسان ته دا توان ورکوي چې د نړۍ او هستۍ درک وکړي، له نورو سره اړیکې وساتي او خپل ژوند ته معنا ورکړي.
د دې وړتیاوو وده یوازې د عقل په وسیله نه، بلکې د ټولو داخلي قواوو او بهرنيو ملاتړو فکټورونو سره په یووالي کې رامنځته کېږي. کله چې تعلیم، اخلاق، تجربه او چاپېریال یو ځای عمل وکړي، انسان د کمال او غورهتوب لوړو درجو ته رسېږي؛ چې په دغسې حالت کې وړتیاوې له عقل، احساس، ارادې او روح سره په ګډه د انسان او ټولنې د سوکالۍ لپاره کار کوي.
انسان نورې زیاتې وړتیاوې هم لري، چې په نورو برخو کې به پرې بحث وکړو.
ليکوال: ډاکتر محمد ابراهيم شينواری
